Dünən orientalizm (Şərqçilik)ilə bağlı Azərbaycanca ilk yazıları görəndə çox sevindim. Edvard Saidin (Edward Said, 1935-2003) ve Mariya Todorovanın („İmagening the Balkans“ (1997): Balkanları təsəvvür edərkən ) kitabları doğrudan da son beş il ərzində Mayntsda və keçen ildən bəri İstanbulda tədqiq elədiyim mövzulara, nəzəri müstəvidə ziyalı fenomeninə yenidən baxmağa məcbur edən klassiklərdir. Onu da deməliyəm ki, “Orientalizm” diskursu qərbi və Avropanı tənqid edən bir diskursdur, eyni zamanda o məhz Qərb akademik və intellektual kontekstində yaranmışdır. Bu isə Qərb düşüncə ənənəsinin özünütənqid qabiliyyətini çox aydın bir şəkildə göstərir.
Fələstinli varlı xristian ailəsindən çıxmış, Kolumbia (Columbia) universitetinin ingilis dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri Said ilk elmi işlərini ingilis ədəbiyyatı haqqında yazmış və bu sahədə parlaq akademik karyera etmiş biriydi. İngilis ədəbiyyatında onun diqqətini cəlb edən, ona ilham verən yazıcı Cozef Konrad (Joseph Conrad) idi. Polyak mənşəli Konrad gənc yaşda Londona getmiş, orada limanda fəhlə kimi işləmiş sonra orada təhsil almış bir yazıçı idi. Qeyri-ingilis olsa da o, Nabokov kimi ana dilində deyil, ingilis dilində yazardı. (Bu istisna bir haldır, cünki söhbət elmi işdən yox, məhz nəsr əsərindən gedir. Bunları ana dili olmayan bir dildə yazmaq olduqça çətindir. Nabokovla Konradın uşaqlığı bilinqual, yəni ikidilli mühitdə keçmədiyini nəzərimizdə saxlamalıyıq!). Konradın bestselleri 1911-ci ildə nəşr edilmiş „Under western eyes“ („Qərb gözlərinin prizmasında“ kimi tərcümə edilə bilər) bir roman idi. Bu romanda Konrad sətirlərin, dialoqların, mətnlərin, fərqli mədəniyyət kontekstlərin arasındadir. Rusluq (Russianness), Şərqi Avropalılıq (Easteuropeannes) və nəhayət Qərblik (westernness) kimi kateqoriyalar arasında. Konrad kəlmələrlə oynar, bir rus inqilabçısına inglislərin necə baxdıqlarını təsvir edir. Bu roman Yaxın Şərqdən ayrılıb təhsilini tamamlamaq üçün Qərbə gəlmiş gənc Saidə ciddi təsir etmişdi.
Said, Qahirədəki pristijli inglisdilli məktəbin məzunu və eyni zamanda frankofon idi. Bu fakt ona fransız ədəbiyyatını açar və o 19-cu əsrdə fransız filosof və səyyahlarının Yaxın Şərqə səyahətləri haqqında qələmə aldıqları “travelogue” (səhayətnamələri) oxumağa başlar. Said özü qərbyönlü məktəb sistemində sosiallaşmış biri olaraq hər iki perspektivi görməyə, sətirlər arası oxumağa başlar. Said sonrakı kitablarda Yaxın Şərqdəki özü oxuduğu ingils dilli və fransız dilli elm ocaqlarını tənqid eləməyə başlar. „Orientalizm” kitabı 1978-ci ildə nəşr edilmişdir. Bir neçə il sonra “Culture and imperialism” kitabı işıq üzü görür və bu kitabda Said qərb təhsilinin transferini, „nəqlini“, Avropa mədəniyyətinin ixracını, “qərbyönlü insanları” əmələ gətirmək siyasətini tənqid edir. Bu tənqid doğrudan da Qərb və Şərq anlayışlarını yeni bir kontekstə salır. Beyrut, Qahirə və ya Istanbuldakı fransız məktəbləri Qərbin davamıydımı? Bakıda rus məktəbləri fenomeninə də bu çərçivədə yenidən baxmaq olarmı? Bakıda rus dilində yazılan nəsr və şerlər rus ədəbiyyatın davamıydımı? Orta məktəbdə Puşkinin “Evgeniy Onegin”indən “Pismo Tatyani k Oneginu” əzbərləyən, linqvistik və mədəniyyət baxımından bu şerin her incə tonunu anlayan şagird Qərbdəmi, Şərqdəmi? Amma həmin şagird Bakıdadır, halbuki o, „şagird“ olaraq „kitab-dəftərlə“„məktəbə“ gedir. Ən azı bu qısa cümlədə Azərbaycan mədəniyyətinin nə qədər ərəb-fars məkanıyla bağlı olduğunu görürük. Buna baxmayaraq Şərqin içində Qərb adaları, Qərbin içində Şərq adaları (Parisin ətrafında rayonlar və s.) mövcuddur. Bəlkədə Şərqi Qərbdən tam olaraq ayırmaq artıq mümkün deyil. Bunu da Said məharətlə öz kitablarında göstərir. Qərblə Şərq dayanmadan bir-birinə daxil olur, öz texniki və mədəni məhsulları idxal və ixrac edir. Ərəb ölkərində „parlamentolar“ mövcud, türk və ərəb yazıçıları „böyük romanlar“ yazırlar, eyni zamanda Parislə Berlini, Londonla Romanı dönərsiz və şavarmasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Akustik baxımdanda ərəb və türk dilləri Almanya və Avstriyada „public space“ (ictimai məkanın) ayrılmaz bir hissəsi kimi qəbul edilir. Hamburqda böyüyən bir İranlı Ukrayna-Belarusiya sərhədindəki məktəbli kimi bir Avropalımı? – Təbii! Edvard Said özü multicultural (çoxmədəniyyətli) mühitin və akademik sistemin yetirməsi idi. Bu ona mədənəyyətlər arasında çoxsaylı və faydalı gəzintilərdə yardımcı olmuşdu…
“Orientalizm” kitabının ən əsas mesajı budur: Şərq „şərq“ kimi mövcud deyil, şərqi „Şərq“ edən Qərbdir. Saidin kitabı və baxışları elə 1970-ci illərdən bəri tənqid edilib və hələ də tədqiq və tənqid edilir. Bir məqamda amma tam olaraq konsensus var, bu da Qərbdəki diskursların avromərkəzçiliyidir (eurocentrism). Hər bir mövzuda Avropa, onun ədəbiyyatı, ədəbi üslubları (məsələn „roman“), mədəniyyəti, tarixi, personajları mərkəzdədir. Saiddən sonra avromərkəzçiliyi ən davamlı və ətraflı tənqid edən Hindistan mənşəli tarixçi Dipeş Çakrabarti oldu. O, “Avropanı əyalətləşdirməyə” çağırıdı. Nədən Hindistanın tarixini izah və təqdim edərkən biz Fransada 1789-cu ildə baş vermiş inqilabı və ya 19-cu əsrin ikinci yarısında birləşən Almaniya və Italiyanın keçmişlərini də söhbətimizə qatmalıyıq? Nədən Kalkuttada məktəbə gedən birisi adətən Fransa tarixindən daha çox bilməlidir, nəinki Marsellde məktəbə gedən Hindistan tarixi haqqında. Bu kimi sualları ortaya atan „Orientalizm“ kitabı postkolonialist, yani müstəmləkəçilik dönəmindən sonra yayılan baxışlardı.
Bu kontekstdə iki vacib məqam da var. Qərb „Şərqi“ icad elədiyi kimi, Şərq də „Qərbi“ icad etdiyinə iddialıdır. Occidentalizm dediyimiz bir fenomen var. „Avropa təmiri“, „Avropa standardları“ kimi kəlmə birləşmələri də bu kateqoriyaya aiddir. Yani Avropa keyfiyyətin və nəhayət dürüstlüyün, doğruluğun qaynağı kimi görünür, göstərilir və axırda bir doqma şəklində təbliğ edilir. Eyni zamanda Qərbin diskursu daha önəmli kimi görsənir, daha populyardı, cünki müstəmləkəçilik dövründən bəri qərb dilləri doğrudanda dünyanı iqtisadi və akademik baxımdan əhatə etməkdədir. Ikinci vacib məsələ – self-orienatlization, yəni „özünü şərqləşdirmə“dir. Bu fenomen qeyri-Qərb cəmiyyətlərdə və intellektual diskurslarında qərbdə formalaşmış baxışların mənimsənməsi ilə bağlıdır. Məsələn, (fransızca təhsil almış) bir Mərakkeşlinin Mərakkeşlə bağlı Mərakkeşin kenarında formalaşmış düşüncələrini mənimsəyib öz ölkəsine „yad gözlə“ baxmaq məsələsi. Məncə Azerbaycanın yaxın keçmişindəndə yetərincə misal tapıla bilər…
„Orientalizm“ kitabı rus, polyak, fars və ərəb dilinə tercümə edilmiş və dəfələrlə nəşr edilmişdir. Türk dilinə bu kitab hətta fərqli siyasi baxışlarının sahibi olan bir neçə mütərcim tərəfindən çevrilmişdir və bu günə qədər kitab dükkanlarının rəflərindədir. “Orientalizm” yalnız tənqidi düşüncə dərsliyi deyil, eyni zamanda Avropa, əsasən Fransız və Ingilis mədəniyyət tarixinin dərsliyidir. Onu Azərbaycan dilinə tərcümə etmək məncə çox önəmlidir.
