Hərəkət məhdudiyyəti olan uşaqların rahat hərəkəti üçün vəziyyət üç ölkədən heç birində ürəkaçan deyil
Qafqaz nə qədər ilıq münasibətlər, rəngarəng emosiyalar, sıx dostluq və qohumluq münasibətləri ilə səciyyələnirsə, burda insanlar bir o qədər də qəddar ola bilirlər. Qəribə də olsa, bu münasibət əlilliyi olan uşaqlara qarşı xüsusilə gözə çarpır. Bəzən qafqazlı üçün hansısa adam sadəcə gözəl mebelin bir hissəsidir. Əgər o, cəmiyyətdə qəbul olunmuş standarta uyğun gəlmirsə, deməli, mebel qüsurludur, onu dama atmaq olar. Çünki ayıbdı, camaat baxır.
Hərdən də elə olur ki, valideyn uşağını olduğu kimi qəbul edir, ancaq cəmiyyət yenə də ona snobist qəddarlıqla yanaşır.
Cənubi Qafqazda adi uşaqlarla əlilliyi olan uşaqların arasında niyə sədlər çəkilib? Niyə valideynlər hərdən uşaqlarını evdə gizlətməyə çalışırlar? Niyə bu uşaqlar siniflərdə, yolda, hovuzda qarşımıza az-az çıxır? Valideynləri öz övladlarının qayğısına qalmaqdan çəkindirən, onları xüsusi tipli müəssisələrə verməyə vadar edən nədir?
Cənubi Qafqazın bir qrup jurnalisti xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar məsələsini araşdırmağa çalışır.
Doğmaları da, cəmiyyət də onlara qarşıdır…
43 yaşlı Meri Martirosyan (Ermənistan) deyir ki, qaynanası onu hər iki uşağını uşaq evinə verməyə məcbur edib. Çünki qızı Siruşik (15 yaş) kəllə-beyin iflici ilə doğulub, oğlu Samvelə (16 yaş) isə autizm diaqnozu qoyulub. Ancaq Meri qaynanasına boyun əyməyib.
Buna görə də əri onu əlilliyi olan iki uşağıyla birgə atıb gedib. O, bunu faciə etməyib və uşaqları ilə qalıb.
Həkim-ginekoloq Zərifə Quliyeva (Azərbaycan) on ildən çox xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarla işləyib. Gəncliyində o, könüllü şəkildə belə uşaqların qayğısını çəkməyə razı olurdu ki, valideynləri onları internata göndərməyə məcbur qalmasınlar.
“Yadımdadı, bir il Turanə adlı bir qızla işlədim. Onun 6 yaşı vardı, həddindən artıq gözəl idi, uzun, gözəl saçları vardı. O, autizmli idi. Ailənin bir sağlam qızı da vardı. Ailə ikinci qızlarına görə çox narahat idi. Düşünürdülər ki, onun “xəstə” bacısı olduğunu bilsələr, ərə gedə bilməyəcək. Evdə qalmış qız isə azərbaycanlı ailə üçün faciədir. Bir gün kənddən qızların ötkəm, amiranə xasiyyətli nənəsi gəlib tələb elədi ki, Turanəni internata verib, unutsunlar. Deyirdi, qoy heç olmasa, o biri xoşbəxt olsun. Biri onsuz da bədbəxtdi, qoy, bacısına mane olmasın” – Zərifə deyir.
Z. Quliyevanın sözlərinə görə, axırda ailəsi Turanəni internata yollayıb.
“Qızım Sofiya çox nadir sindromlardan birindən əziyyət çəkir – Korneliya De Lange sindromundan. Onun indi 7 yaşı var, ancaq əqli və fiziki göstəricilərinə görə 2-3 yaşlı uşaq kimidi. Qətiyyən aqressiv deyil, hətta əksinə çox qapalı, sakit və dostcanlıdır. Çətinliklə olsa da, özü yeriyir… 3 yaşına qədər ciddi sağlamlıq problemləri var idi, ona görə də bağçaya göndərmək haqda söhbət belə gedə bilməzdi.” – gürcüstanlı Olqa Xodko deyir.
Bu sahənin mütəxəssisləri hesab edirlər ki, uşaqların evdə, ailə mühitində qalmaları xüsusi tipli müəssisələrdən daha yaxşıdır. Xarberde (Ermənistan) internatının direktoru Arutyun Balasanyan da eyni fikirdədir:
“Bu cür uşaqların valideynlərinin əksəriyyəti 6-7 yaşa qədər onların bütün qayğılarını öz üzərlərinə götürürlər. Özlərini rədd edilmiş hiss etməmələri üçün cəmiyyət də onların arxasında dayanmalıdır. Təəssüf ki, bizim cəmiyyətdə belə tendensiya yoxdur. Nəticədə biz ciddi problemlərlə qarşılaşırıq. Tez-tez bina evlərinin sakinləri şikayət edirlər ki, əlilliyi olan uşaq səs-küy salır, digərlərini yatmağa qoymur, həyətdə oynayanda digər uşaqları dişləyir, oyuncaqlarını sındırır. Belə şikayətlərin nəticəsində valideyn uşağını internata gətirir” – Balasanyan izah edir.
34 yaşlı Liya Tabatadzenin (Gürcüstan) ikinci uşağı – qızı Teodora Daun sindromu ilə doğulub. O, öz təcrübəsindən danışır:
“İlk dəfə qızımın Daun sindromu olmasından danışmağımı xatırlayıram. Qohumumla söhbət edirdik. Deyə bilmirdim, boğazım düyünlənmişdi. Bir otaqdan o birinə keçir, uşaq haqqında söhbətlərdən yayınırdım. Axırda özümü, az qala, məcbur edib dedim ki, uşaqda Daun sindromudur. Özünü məcbur etməkçün kiməsə iki ay lazımdı, kiməsə bir ömür də bəs eləmir. Bu, konkret bir valideynin problemi deyil. Bu məsələ ilə bağlı bütün valideynlərin psixoloji dəstəyə ehtiyacı var, onların, necə deyərlər, hərəsinin öz tempi var. Bəziləri uşağını gizlədənləri barmaqla göstərir, onları mühakimə edir. Bu, doğru deyil, onları dəstəkləmək lazımdı” – Liya tövsiyə edir.
Liya üçün vəziyyəti ilə barışmaq o qədər də asan deyil. Əvvəllər o, hər gün ağlayırmış. Bir az sakitləşəndən sonra internetdən məlumat axtarmağa başlayıb:
“Gördüm ki, valideynlər uşaqları haqda açıq danışır, şəkillərini paylaşır, onları evdə gizlətmirlər, bağçaya, məktəbə aparır, ad günlərini keçirirlər. Eyni zamanda gürcü reallığını görə bilmirdim. Bəs bizdə nə baş verir? Mən heç yerdə Daun sindromundan əziyyət çəkən gürcü balasının şəklini görmədim. Əvvəl elə bildim, mənim qızım təkdi” – Liya təcrübəsini bölüşür.
Uzun axtarışlardan sonra Liya Tabatadze 2006-cı ildən fəaliyyət göstərən “Bizim uşaqlar” təşkilatını tapır (təşkilat Daun sindromlu uşaqları olan valideynləri və peşəkarları birləşdirən qurumdur). Təşkilat fəaliyyəti barədə məlumatı doğum evləri və bağçalara bildirib. Lakin fəallıqlarına rəğmən, məsələn, Liyaya doğum evində heç kim bu təşkilat haqqında məlumat verməyib.
“İndiyəcən məlumatdan yaxşı istifadə etməmək problemi var. Hətta sivil ölkələrdə də heç kim uşağının xüsusi ehtiyacla doğulmasına sevinməz. Hamı stressdən keçib, ona qalib gəlməli olur. Ancaq bu stressdən kim və necə çıxır? Kimisi depressiyaya düşüb uşağı da dalınca çəkir, kimi də vəziyyətini qəbul edib davam edir, uşağa da müsbət, sağlam ailə mühiti yaradır” – Liya deyir.
Sovet quruluşundan miras qalan, əlilliyi olan insanları cəmiyyətdən izolyasiya etmə düşüncəsini bu gün də dəyişmək çətindir. Əksər valideynlər uşaqlarından 0-3 yaş arasında imtina edirlər. Bir çoxu doğuşdan dərhal sonra uşağın xüsusi ehtiyacları olduğunu öyrənən kimi atır. Bir çox valideynsə belə uşaqları hamıdan gizlədirlər. Özündə güc tapıb imtina etməyənlər isə, demək olar ki, həyatın bütün sferalarında çətinliklə üzləşirlər.
Gürcüstan Xalq Müdafiəçisi Aparatında Bərabərhüquqluluq Departamentinin rəhbəri Ketevan Şubaşvili danışır:
“2015-ci ildə üçuşaqlı ailəni kirayə qaldıqları mənzildən köçməyə məcbur etmişdilər. Səbəb uşaqlardan birinin autizmli olması idi. Mənzil sahibi deyirmiş ki, birdən uşaq orda nəyisə sındırar, yaxud yanğın törədər. Bütün ailəni atmışdı bayıra. Bundan sonra ailə QHT-lərin yardımı ilə məhkəməyə müraciət edib işi uddu. Mənzil sahibi 1000 lari cərimə ödəməli oldu”.
Ketevan Şubaşvili hesab edir ki, cəmiyyətin bu cür münasibəti, ilk növbədə, məlumatsızlıqdan törəyir.
“Çox vaxt insanlar kifayət qədər məlumatlı olmurlar. İstər məktəbdəki valideyn olsun, istər avtobus sürücüsü, yaxud polis və s. Adətən onlar əlilliyi olan şəxslər haqqında yalnış düşüncədə olurlar, mənfi stereotiplərin təsirindən çıxa bilmirlər. İkinci problem əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının müdafisəsinin dövlət siyasətinin prioritetində olmamasındadır.” – sədr iddia edir.
Qiya Djvarşeişvili yeddi ildir ki, bu sahədə işləyir və hesab edir ki, QHT-lərin uzun müddət bu problemi səsləndirmələri nəticəsində gürcü cəmiyyətdə inkişaf hiss olunur.
“Cəmiyyətimiz, nəhayət, etiraf etdi ki, bu adamlar mövcuddurlar. Ancaq hələ də bilmir ki, o adamlarla, onların qarşısında özünü necə aparsın. Cəmiyyət bu mərhələdədir. Demək olar ki, biz QHT-çilər jurnalistləri düzgün terminalogiya işlətməyə məcbur etmişik. Çoxu artıq “əlil” və “qüsurlu” sözlərini istifadə etmir. Eyni zamanda bir-birinə təhqir mənasında “daun”, “qıjı” (dəli), “idiot” deyən siyasilər də düzəliblər. İndi belə şeylər olanda cəmiyyət kifayət qədər kəskin reaksiya verir. Bir qayda olaraq bundan sonra siyasətçilər üzr istəməli olurlar. Yavaş-yavaş da olsa, neqativin dəyişdiyini deyə bilirik” – deyə, ekspert ümidlə bildirir.
Bəs küçədə nə etsinlər?
Küçəyə çıxmaq, fəal olmasa da, sadə sosial həyat yaşamaq da xüsusi ehtiyaclı uşaqlar üçün asan deyil. Hərəkət məhdudiyyəti olan uşaqların rahat hərəkəti üçün vəziyyət üç ölkədən heç birində ürəkaçan deyil. Hə, hər üç ölkədə dövlət hansısa göstəriciləri yaxşılaşdırmağa çalışıb. Azərbaycan və Ermənistanın paytaxtlarında əlil arabaları ilə olan sərnişinləri daşımaq üçün bir neçə avtobus işləyir. Lakin heç də hamı onlardan istifadə edə bilmir. Bəzən belə avtobusların çatışmazlığına görə, bəzən əlilliyi olan şəxsin avtobusa minməyinə kömək etməkdən kobudcasına imtina edən sürücülərin saymazlığı ucbatından. Azərbaycanlı blogger Mehman Hüseynovun bununla bağlı videosujeti var; burada sürücü nəinki əlilliyi olan şəxsə kömək etməkdən imtina edir, hətta düşüb ona qarşı kobudluq da nümayiş etdirir.
Tbilisidə isə səkilərdə panduslar var. Ancaq Qiya Djvarşeişvili izah edir ki, burda da problemlər mövcuddur.
“Tbilisi meriyası bütün Tbilisi boyu panduslar düzəltməyə borcludur. Lakin gördüyümüz bütün panduslar standartlardan kənar hazırlanıb. Onlardan nə arabadakılar istifadə edə bilir, nə görmə problemi olanlar. Görmə əlilliyi olan insanlar üçün o panduslara taktil izlər vurulmalıydı ki, onlar pandusu ayaqları ilə hiss etsinlər. Arabalar üçün yeraltı keçidlərə enmə mexanizmi də yalnız ikicə keçiddə quraşdırılıb. Lakin onlar heç vaxt işləmirlər” – Djvarşeişvili qeyd edir.
Azərbaycan və Ermənistanda da vəziyyət eynidir. Onsuz da nadir olan panduslar standartlara cavab vermirlər və onlardan istifadə etmək imkansızdır. Bina evlərində valideynlərin uşaqları küçəyə, kafeyə, teatra, yaxud sadəcə gəzməyə, təmiz hava almağa çıxarmaları üçün heç bir xüsusi qurğu yoxdur.
Artıq 8 ildir ki, arabada olan blogger Orxan Adıgözəl, əsasən, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanların problemlərindən yazır. Orxanın sözlərinə görə, sadəcə təmiz hava almaq da arzuya çevrilir:
“Təsəvvür edin ki, məni küçəyə çıxarmaq üçün atamdan əlavə iki nəfərin də köməyi lazım olur. O iki nəfəri də həmişə tapmaq mümkün deyil. Hələ mənim qohum, dost sarıdan bəxtim gətirib. Adam var ki, qohumu yoxdur. Bəs onlara kim kömək etməlidir? Hamısı da ona görədir ki, binalarımızda əlil arabası üçün qurğular yoxdur”.
Qiya Djvarşeişvili hesab edir ki, problem dövlətin yanaşmasındadır: “Dövlət əlilliyi olan şəxslərə insan haqları nöqteyi-nəzərindən yox, xeyirxahlıq obyekti kimi baxır”.
Bağça və məktəblərdəki diskriminasiya: “Dedilər ki, o, xəstə deyil, anormaldır!”
Olqa deyir ki, qızını dövlət bağçasına vermək üçün düz beş il ərzində göstərdiyi səylər uğursuzluqla nəticələnib. Ya fiziki olaraq yer olmayıb, ya psixoloq tapılmayıb, ya da qrupda xüsusi ehtiyaclı uşaqların sayı çox olub.
“Direktorlar deyirdilər ki, yaxşısı budur, uşağımı özəl bağçaya verim. Deyirdilər, 40 uşağın içində uşağın əsəblərini korlamaqdansa, orda ona daha yaxşı baxarlar. Axırı nə oldu? Nəhayət, evə yaxın özəl bağça açıldı, şərait və pedaqoqlar əla, direktor da gənc, xoşagəlimli bir xanım idi. Lakin o, bu gün mənim uşağımı götürməkdən bircə səbəbdən imtina etməli oldu.. Bir neçə gənc ana uşaqlarının xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqla bir qrupda olmasından narazıdır” – Olqa əlacsızlıqla danışır.
Eyni hadisə Merinin oğlunun da başına gəlib: “Hərəkət-dayaq aparatında problemi olan qızımı məktəbə asanlıqla qəbul etdilər. Mən məktəbə arabada daxil olandan sonra uşağı qucağımda dördüncü mərtəbəyə qaldırırdım. Siruşiki məktəbə asanlıqla qəbul etdilər, Samveli isə güclə… Dedilər ki, o, xəstə deyil, anormaldır. Mənə məktəbdə əsl tamaşa göstərdilər. Bütün ili mən Samveli ağlaya-ağlaya məktəbə apardım. Axırda öyrəşdilər” – deyə Meri xatırlayır.
Meri deyir, indi Samvel dərs vaxtı yerindən qalxanda, danışanda, yaxud sinifdə gəzəndə, sinifdən çıxanda artıq ona heç kim fikir vermir.
Otağın bir küncündə Siruşik pianoda ifa edir, digər tərəfində isə Samvel kompüterin qarşısında oturub, bəzən anlaşılmaz səslər çıxarır. Meri deyir ki, oğlunun İQ-nü ölçüb, 130 çıxıb. O, heç vaxt uşaqlarından utanmayıb: “Mən cəmiyyət və onun stereotipləri ilə mübarizə aparmışam. Güclü iradəm hesabına həm özüm yaşamağı öyrəndim, həm də uşaqlarıma yaşamağa kömək etdim”.
Meri etiraf edir ki, yenə də oğlunun autizmli olduğunu düşünməməyə çalışır, çünki bu, onunçün çox ağrılıdır.
Anna Ketaşvili – övladına USİ diaqnozu qoyulan anadır. Qızı Nikolun 7 yaşı var. 2015-ci ilin dekabrında Anna yoldaşı ilə məktəbə gedib ki, əvvəlcə vəziyyətə baxsınlar, direktorla tanış olsunlar. Onun sözlərinə görə, direktor birinci onları çox istiqanlı qarşılayıb.
“Biz dedik ki, bu kilsə məktəbini seçməyimizin səbəbi buranın təmiz olmağı, sinifdəki uşaqların sayının azlığı və təhsilin yaxşı olmasıdır. Biz xəbərdar etdik ki, qızımızda yüngül formalı USİ var və o, pəncələri üzərində yeriyir. Sonra qeydiyyatda keçdik, hər şey yaxşı getdi, onlar da Nikolla tanış oldular. Sonra öyrəndik ki, məktəbə yazılmaq istəyən çox olduğu üçün bu il onun üçüncü mərtəbəsi tikiləcək. Mən, təbii ki, sevinirdim, çünki düz seçim etdiyimizə əmin olmuşdum” – Anna danışır.
Lakin bir müddətdən sonra uşağı psixoloq yanında testdən keçməyə çağırırlar. Test saat yarım çəkir və Nikol sualların 70%-nə cavab verir. Lakin bu nəticə direktoru qane etmir. O, Anna ilə həyat yoldaşını çağırıb deyir:
“Uşağınıza USİ diaqnozu qoyulduğu üçün sizi şəhərin ən güclü psixoloqlarının işlədiyi mərkəzi klinikaya göndərməliyəm ki, oradan qızınızın İQ göstəricisini gətirəsiniz”.
“Biz nə baş verdiyini soruşduq, o da dedi ki, məktəb psixoloqu hesab edir ki, qızınızda əqli gerilik var. Əlbəttə ki, yoldaşımla ikimiz də şokda idik. Çünki 6 yaşlı uşaq üç dil bilirdi (rus, erməni, gürcü), əlifbanı və saymağı da öyrənmişdi. Bu zaman cübbəli direktor soruşdu: “Siz heç düşünmüsünüz ki, burda uşağınızı alçalda bilərlər?” Mən dedim ki, xeyr, düşünməmişik, çünki bura kilsə məktəbidir. Bundan sonra o dedi: “Məktəbimizdə təhsil çox güclüdür. Biz hesab edirik ki, sizin uşağınızın buna gücü çatmaz və digər uşaqlara da oxumağa mane olar”” – deyə Anna danışır.
Anna yenə də uşağı psixoloqa aparıb. O, iki gün saat yarım olmaqla onunla söhbət edib. Bundan sonra Annanın dediyinə görə, psixoloq, məktəbin diaqnoz istəməsinə qəzəblənib, çünki uşaqda heç bir geriləmə aşkarlanmayıb.
“Amma biz o məktəbə qayıtmaq istəmədik. Bir yerdə ki direktor əvvəldən övladımızın təhqir olunacağını deyir… Nə isə, xatırlamaq belə istəmirəm…”
Yuxarıdakı hadisələrin heç birində valideynlər heç yerə şikayət etməyiblər, məhkəməyə müraciət etməyiblər, KİV vasitəsilə hay-küy qaldırmayıblar. Onlar bunun faydalı ola biləcəyinə şübhə ediblər.
Beş il müxtəlif növ əlilliyi olan uşaqlarla çalışan təşkilatlarda işləmiş sosial işçi Sənubər (Azərbaycan) bu cür uşaqları inklüziv məktəblərə düzəltməyə çalışanda sosial işçilərin və valideynlərin hansı çətinliklərlə qarşılaşdıqlarından danışır:
“2006-cı ildə “De-İnstitutlaşma” Dövlət Proqramı qəbul olundu. Bu münasibətlə pilot məktəblər seçildi. Yeri gəlmişkən, Proqram 2015-ci ildə yekunlaşmalıydı, lakin alınmadı və vaxtı daha bir il uzadıldı. Ən böyük səs-küy şəhərin ən məşhur məktəblərindən biri olan 20 saylı məktəbdə olmuşdu. Pilot məktəbin valideynləri yüksək səslə tələb edirdilər ki, uşaqları xəstə uşaqlarla bir sinifdə oturdulmasın. Onları heç nə maraqlandırmırdı – nə seçilən uşaqların fiziki əlilliyinin olması, nə onların bu sözləri eşidərkən nə hiss etməsi, nə o uşaqların həyatı. Onlar hətta bu pilotajın niyə edilməsilə də maraqlanmırdılar. Bununla da sınaq dayandırıldı və bir daha təkrar olunmadı”.
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların və böyüklərin diskriminasiya statistikaları olmasa da, belə halların tez-tez təkrar olunması dəqiqdir.
Statistika: onları qəsdən gizlədib üzərlərindən pul qazanırlar
Statistik göstəricilərə görə, Ermənistanda 202 min 839 əlilliyi olan şəxsdən 8000 nəfəri uşaqlardır. Onlardan 560 nəfəri xüsusi müəssisələrdə böyüyür. Ermənistanda üç belə müəssisə var.
Azərbaycan Statistika Komitəsinin göstəricilərinə görə, 2016-cı il üçün ölkədə əlilliyi olan şəxslərin sayı 576 269 nəfərdi. Onların 65 min nəfəri yetkinlik yaşına çatmayanlardır. Müxtəlif mənbələrdən alınan məlumatlara görə, onlardan, təxminən, bir neçə yüzü xüsusi müəssisələrdə yaşayır. Azərbaycanda belə müəssisələrin sayı ona yaxındır. Suallarımıza cavab verən bütün sosial işçilər uşaqların rəsmi statistikasına da skeptik yanaşırlar (demək olar ki, hamısı iş yerini itirmək qorxusundan anonim qalmağa üstünlük verdilər). Sosial işçi Sənubər Heydərova qeyd etdi ki, dövlət əlilliyi olan insanların dəqiq sayının elan olunmasında maraqlı deyil. Müavinət ödənilməməsi üçün bir çox insanın əlillik dərəcəsi alması üçün məhdudiyyətlər yaradılır və onları qeydiyyata almırlar. Eyni zamanda məmurlar internatda olan uşaqların sayını süni şəkildə şişirdirlər: “Bu cür müəssisələrin saxlanılması üçün büdcədən pul ayrılarkən uşaqların sayı nəzərə alınır. Buna görə də yeyinti üçün onların sayını çox göstərmək daha məntiqlidir”.
Gürcüstanda 122 min əlilliyi olan şəxs qeydiyyata alınıb. Onlardan, təxminən, on mini yetkinlik yaşına çatmayıb. Ekspertlər bu rəqəmə də inamsız yanaşırlar.
“İnklüziv cəmiyyət – Gürcüstan” hərəkatının nümayəndəsi Qiya Djvarşeişvili bildirir ki, bu şəxslərə verilən təqaüdlə yaşlılıq təqaüdünün miqdarı eynidir. Odur ki, yaşlı vətəndaşlar əlillik qeydiyyatına düşmədən öz adi təqaüdlərini almağa üstünlük verirlər:
“Bütün dünyada əhalinin 10-15%-i əlilliyi olan şəxslərdir. Eyni rəqəmi Gürcüstana tətbiq etsək, burada 300-350 min şəxs qeydiyyatda olmalı idi”.
Bütün Gürcüstanda əlilliyi olan şəxslərin gedə biləcəyi beş müəssisə var. Hal-hazırda ölkədə de-institutlaşma prosesi gedir: yəni əlilliyi olan şəxslərin saxlanıldığı bütün müəssisələr dəyişikliyə uğramalıdır. Bu müəssisələr bağlandıqdan sonra ordakı şəxslər hər evdə ən çoxu beş adam yaşayan ailə tipli kiçik qrup evlərinə köçürüləcəklər.
“İndi 350 adam bir müəssisədə yaşayır. Valideynlər vəfat etdikdən sonra yaranan problemə qalınca, bizdə dəstək institutu mövcuddur. Yəni əlilliyi olan şəxsi təmsil etmək mümkündür. Məsuliyyəti öhdəsinə götürən qəyyum buna görə müəyyən məbləğ alacaq. Bunlar hamısı nəzarətdədir. Bu sistem artıq təxminən 2013-cü ildən işləyir. Ancaq yenə də onun fəaliyyətindən razı deyilik”, – deyə Qiya Djvarşeişvili şikayətlənir.
QANUN
Ermənistanda hələ də əlilliyi olan şəxslərin sosial müdafiəsi haqqında qanun qəbul edilməyib. Amma bu ilin iyun ayında qanun layihəsi təqdim olunub. Qanunun məqsədi cəmiyyətin bütün sferalarında məhdud imkanlı insanlara bərabər hüquqlar və imkanlar yaradılmasıdır. Məsələn: nəqliyyatda xüsusi avadanlıq olsun, dayanacaqlarda səsli cihazlar quraşdırılsın, xüsusi tablolar asılsın ki, nəqliyyatın işləmə cədvəli əks olunsun və s.
Ermənistan qanunvericiliyi əlilliyi olan şəxslər – böyüklər və uşaqlar üçün 21.000 dram (45$) müavinat nəzərdə tutur.
Azərbaycan qanunvericiliyi də əlilliyi olan şəxslərçün hər cür qayğı mexanizmini nəzərə alır (müavinətlər, təhsil, xüsusi müəssisələr). Bu qayğı mexanizmindən əqli, yaxud fiziki əlilliyi olan azyaşlılar da istifadə edə bilirlər. Reallıqda isə bu mexanizmlərin kifayət etmədiyi görünür. Aylıq müavinat 67 manatdır (41$). 65 min əlilliyi olan uşağa isə ikicə müəssisə xidmət göstərir.
Gürcüstan isə öz növbəsində 2009-cu ildə BMT-nin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqda” konvensiyasına qoşulub. Bu, sözügedən sahədə olan ən vacib sənəddir. QHT-lərin uzunmüddətli təyziqi və müzakirələr nəticəsində bu konvensiyanın ratifikasiyası, nəhayət, 2013-cü ildə – qəbul olunmasından 4 il sonra baş tutdu. O vaxtdan implementasiya – onun reallaşdırılması prosesi başlayıb.
Djvarşeişvilinin sözlərinə görə bu, hissə-hissə və plan üzrə aparılmalı olan çox mürəkkəb prosesdir.
“Baş nazir aparatı yanında şura təsis olunsa da, effektli olmadı və onu yenidən yaratmalı olduq. İndi isə implementasiyanı necə keçirməli olduğumuzla bağlı tövsiyələr vermələri üçün BMT-dən ekspertlər dəvət edilib. Onların tövsiyələri əsasında yeni şura yaradılacaq” – Djvarşeişvili danışır.
0-17 yaşlı əlilliyi olan şəxslərə verilən müavinatın miqdarı 180 laridir (78$) . Yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra isə kateqoriyadan asılı olaraq bu məbləğ 100-180 lari arasında dəyişir.
İnklüziv təhsil
Ermənistanda dövlət uşaq evlərinin yükünü 2010-cu ildə qəbul olunan inklüziv təhsil qanunun tətbiqi vasitəsilə azaltmağa çalışır.
Bu gün Ermənistanda 117 belə məktəb fəaliyyət göstərir və onlarda 2600 xüsusi ehtiyaclı uşaq təhsil alır. Əmək və Sosial Təminat Nazirliyinin əməkdaşı Anna Akopyan qeyd edir ki, inklüziv təhsil uşağa cəmiyyətə inteqrasiyaetmə şansı verir, amma faydalı tərəflərinə baxmayaraq, heç də bütün valideynlər bu metoda razı olmurlar.
“Problem uşaqlarda yox, valideynlərdədir. Uşaqların yanaşmaları valideynlərinkindən daha inklüzivdir” – Anna Akopyan deyir.
Ermənistanda işləyən BMT-nin Uşaq Fondu bütün ölkələrdə olduğu kimi burada da həmin proqramın inkişafına dəstək verir. Anna Akopyan isə öz növbəsində bildirir ki, cəmiyyət, bu uşaqların xüsusi müəssisələrə qaytarılmaması naminə bu cür ailələrə dəstək verməlidir.
“Bu ildən başlayaraq Yerevandakı uşaq bağçalarından birində xüsusi qrup açılıb. Bu qrupda inkişaf xüsusiyyətləri ilə fərqlənən uşaqlar üçün qayğı və terapiya nəzərdə tutulub. Bu qrup, uşaqları ümumi qrupa qoşulmaları üçün hazırlayır. Sözügedən proqram, tədricən, genişləndirilir. Biz bu proqramları məhdud imkanlı uşağın doğulduğu gündən tətbiq edən ölkələrə çatmaq üçün kiçik addımlar atırıq” – Akopyan deyir.
Gürcüstanda inklüziv təhsil 2006-cı ildən başlayıb. 10 pilot məktəb, 20 pilot uşaq bağçası açılıb. Gürcüstan Təhsil Nazirliyi, bu prosesi Norveçin köməkliyi ilə başlayıb. 2012-ci ildən isə bütün məktəblər inklüziv olmağa və bütün uşaqları qəbul etməyə borclu idilər.
Bunun da öz çətinlikləri var. Liya Tabatadze problemlərdən danışır:
“Xüsusi pedaqoqlar çatışmır. Heç bir ali məktəb belə mütəxəssis yetişdirmir. Ancaq bir il olar ki, İlya Universitetində nitq terapiyası ixtisası açılıb. O magistrantlar da hələ işləməyə başlamayıblar. Hələlik isə bu vəzifəni adi pedaqoq və psixoloqlar öhdələrinə götürüblər. Bütün bu proses üçün vaxt lazımdır. Bunların hamısı bizim üçün təzədir. Məktəblər üçün güclü kadrlar hazırlamaq vaxt aparır. Ən böyük problem isə motivasiyanın azlığındadır. Özəl pedaqoqlar cəmi 280 lari (122$) maaş alırlar. Belə çətin iş üçün bu məbləğ çox azdır. Lazımi ədəbiyyat da kifayət etmir. Hər şeydə dövləti də ittiham etmək olmur, onlar deyirlər ki, maliyyəmiz çatışmır”,- Liya Tabatadze vurğulayır.
Mütəxəssisin dediyinə görə, inkişaf problemi yaşayan bütün uşaqların reabilitasiya mərkəzinə getməsi gərəkdir ki, bu da Gürcüstan üçün əlçatmaz arzudur.
“4 – xidmət mərkəzi, və autizmli uşaqlar üçün bir neçə reabilitasiya mərkəzi var. Mərkəz də azdır, mütəxəssis də. BMT-nin Konvensiyasına görə isə dövlət, məhz, bu xidmətlərin inkişafına dəstək göstərməyə borcludur. Məhz borcludur. Daha biz oturub gözləməli deyilik ki, onlar nə zaman işləmək qərarına gələcəklər, yaxud gözləyəcəklər ki, QHT-lər hansısa işlər görsün. Təəssüf ki, biz tısbağa sürəti ilə irəliləyirik” – Tabatadze deyir.
Azərbaycanda inklüziv təhsil haqqında hələ 2004-cü ildə danışılmağa başlayıb. Ölkənin böyük şəhərlərindəki (Bakı, Sumqayıt, Mingəçevir) məktəblərdə yuxarı sinif şagirdlərinə izah etmişdilər ki, ola bilsin, onlarla eyni sinifdə əlilliyi olan uşaqlar oxumağa başladılar. 2006-cı ildən etibarən Təhsil Nazirliyi hər il bir neçə məktəbi “İnklüziv təhsil” layihəsi çərçivəsində pilot məktəb elan edir. Bu il təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun əmri ilə dörd böyük məktəb pilot məktəb elan olunub. Lakin inklüziv təhsil haqqında qanun olmadığından mütəxəssislər bu qərara skeptik yanaşırlar.
Sənubər Heydərova deyir ki, bir çox məktəb və bağça direktorları kömək etməyə hazır olsalar da, buna qanunla haqları çatmır: “Ölkədə inklüziv təhsil haqqında qanun qəbul olunmayıb. BMT qarşısında götürülən öhdəlik unudulub. İndiyə qədər əlilliyi olan uşaqlar ya evlərdə, ya da internatlarda qapalı həyat sürməkdə davam edirlər”.
Hər hansı problemlə doğulan, yaxud hansısa hadisə nəticəsində əlillik qazanan övladının qayğısına qalmaqdan imtina edən valideyni günahlandırmaq asandır. Ancaq biz bu cür – həm fiziki, həm də psixoloji cəhətdən çətin qayğıdan imtinaya səbəb olan ciddi problemlərlə qarşılaşdıq. Bəs uşağını böyütməkçün məhəbbəti də, gücü də çatan, onunçün isti ailə mühiti və uşaqçün vacib olan sosial əhatə yaratmaq istəyən, lakin buna pulu çatmayan, infrastrukturu yaratmaq gücündə olmayan, əzizlərinin, qonşuların, məmurların, dövlətin qayğısını, anlayışını görməyən valideynlərə nə deyək? Bu suallara cavab verilməyincə, Cənubi Qafqazda əlilliyi olan uşaqlar müəssisələrə veriləcək, qonşulardan, məktəb və yaşıdlarından gizlədiləcək…
Məqalə “Cənubi Qafqazın tabu mövzuları” layihəsi çərçivəsində yazılmışdır.
