Əhalinin etirazlarını önləmək üçün bu həbslər siyasi partiyalardan da yan keçməyə bilər
Nardaranda baş verən məlum olaydan dərhal sonra
“Nardaranda ölümlə nəticələnən səs-küylü əməliyyatdan kim qazanacaq?”
başlıqlı təhlili yazı hazırlamışdıq. Bir sıra məqamlar aydın olmadığından o zaman məsələyə obyektiv qiymət vermək xeyli çətin idi. Artıq əməliyyatdan 40 gün müddət keçib və olayı daha soyuq başla analiz etmək mümkündür.
Hökumət olayı topluma necə təqdim etməyə çalışdı?
Rəsmi mövqe əsasən bunun üzərində quruldu ki, Nardaranda ölümlə nəticələnən silahlı əməliyyatın keçirilməsi qaçılmaz idi. İctimai-siyasi sabitliyi pozmağı, təxribatlar, kütləvi iğtişaşlar, terrorçuluq aktları törətməyi planlaşdıran və din pərdəsi altında fəaliyyət göstərən silahlı cinayətkar dəstənin zərərsizləşdirilməsi məqsədi daşıyıb.
Telekanallarda aparılan təbliğat da əlavə olaraq belə qənaət yaradırdı ki, İranın Azərbaycanla bağlı hansısa gizli təhdid planı olub və buna hazırlıq işləri Nardaranda aparılıb. Konkret olaraq dini zəmində hansısa siyasi prosesin hazırlandığı barədə hökumət məxfi məlumatlara malik olub. Qəsəbədə terrorçular var idi və terror aktları planlaşdırılırdı. Ölkə qanunlarının bu ərazidə işləməsinə imkan verilmirdi və bu hal digər bölgələr üçün pis nümunə olmaqla yanaşı, həm də dövlət konyukturasına xələl gətirirdi.
Təsadüfi deyil ki, prokurorluğun elan etdiyi rəsmi ittihamlar və cinayət işinin istintaqı da əsasən bu yöndə aparılır.
Rəsmi iddianın cəmiyyətə qəbul etdirilməsi üçün iki xətt müəyyən edildi:
Birincisi,
ciddi əsas olmadan hüquq-mühafizə orqanları böyük canlı qüvvə və zirehli texnikalarla döyüş hazırlığına gətirilərək, əməliyyat-axtarış tədbirlərinə cəlb edildi. Həm Nardaranda, həm də ölkənin bəzi bölgələrində səs-küylü əməliyyatlar keçirməklə sadə insanlarda qorxu, təşviş yaratmağa, həmçinin hüquq-mühafizə orqanlarının qətiyyətini nümayiş etdirməyə cəhdlər edildi. Əməliyyatlar daha çox o bölgələrdə keçirildi ki, orada yerli əhalinin əksəriyyəti dini-təriqət ayinlərinə bağlıdır, sosial-siyasi neqativlərə müqavimət duyğusu hələ tam ölməyib. İctimai-siyasi proseslərə münasibətdə də tarixi ənənələrin davam etdiyi və kollektiv müqavimət şüurunun nümunələri qalmaqdadır.
İkincisi
isə hökumətin nəzarətində olan mediadan, xüsusilə də telekanallardan birtərəfli qaydada intensiv təbliğat aparmaqla olayın əsl motivini deyil, rəsmi iddianı cəmiyyətə qəbul etdirmək mümkün oldu. Görüntülərdə əməliyyatlara cəlb edilən canlı qüvvə və zirehli texnikaların miqyası elə təqdim edilirdi ki, sanki yüksək döyüş hazırlığı olan terrorçu hərbi birləşmələrlə döyüş aparılacaq. Yerli və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini də məhz bu aspektdən olaya cəlb etmək istəyi hiss edilirdi. Əməliyyatlarla bağlı atılan addımları müstəqil medianın birbaşa izləməsinə imkan verilməməsi də rəsmi iddiaları topluma istədikləri kimi qəbul etdirə bilməməkdən qaynaqlanırdı. Buna baxmayaraq əməliyyatın şübhəli məqamlarını qəsəbə sakinlərinin həvəskar çəkilişləri əsasında sosial şəbəkələrdə yayılan kadrlardan və müstəqil mediadan daha əhatəli almaq mümkün oldu.
Rəsmi iddiaları toplum necə qarşıladı?
Son illər buna bənzər ittihamlarla çoxsaylı fəal insanlar həbs edilib və haqlarında məhkəmə hökmü çıxarılıbdır. Lakin, məhkəmə istintaqı zamanı rəsmi ittihamların əsasən qondarma olduğu, hakimiyyətin siyasi maraqlarına xidmət etdiyi cəmiyyətə və beynəlxalq ictimaiyyətə aydın olubdur. Odur ki, haqlı olaraq cəmiyyət bu tip rəsmi iddialara etibar etmir və bu istiqamətdə müstəqil müzakirələrə daha çox maraq göstərir. Həmçinin, nüfuzlu belnəlxalq qurumlar da haqlı olaraq bu həbsləri siyasi motivli hesab edir və ölkədə ağır siyasi məhbus problemini ardıcıl qabardır. Məhz belə bir yanaşma, həbslərin prodsedur pozuntuları ilə həyata keçirilməsindən və məhkəmə istintaqı zamanı rəsmi ittihamların təsdiqini tapmadan hökm çıxarılmasından qaynaqlanır. Təsadüfi deyil ki, Avropa Məhkəməsində yüzlərlə belə iş rəsmi icraata götürülüb və kommunikasiya mərhələsindədir. Nardaran olayından keçən müddətdə bir daha bu halı xüsusi olaraq müşahidə etdik ki, əməliyyatın məqsədi ilə bağlı rəsmi iddialar cəmiyyət tərəfindən növbəti dəfə şübhə ilə qarşılandı. Çünki hökumət dəfələrlə belə hay-küylü həbslər həyata keçirib və cəmiyyətə elə təqdim etməyə çalışıb ki, guya hansısa ixtişaşların, dövlət çevrilişlərinin, vətənə xəyanətin qarşısı qətiyyətlə alınıb.
Nəticə bundan ibarətdir ki, həbs olunmuş şəxslər onlara elan edilmiş ittihamlarla özlərini təqsirli hesab etmədiyi kimi, Nardaran sakinləri və nüfuzlu müxalifət partiyaları da bu iddiaları birmənalı qarşılamır. Məsələyə münasibətdə ciddi fərqlərin olduğunu nəzərə alaraq bəzi məqamlara birlikdə nəzər salaq.
Öncə hökumətimizin İranla bağlı siyasətini ötəri analiz etsək görərik ki, münasibətlərin gərginləşməsi istiqamətində diplomatiyamız ən kiçik addım belə atmayıb. Bir dəfə də olsun İran üçün ən həssas məsələ olan Güney Azərbaycan türklərinin milli haqları ilə bağlı haqlı mübarizəyə nə açıq, nə də gizli dəstək ifadə edib. Milli maraqlara biganə olan, İran üçün təhdid yaratmayan bir hökumətə İran tərəfinin problem yaratması və indiki geosiyasi münaqişələrin fonunda onun dayaqlarını zəiflətməsi inandırıcı deyil. Hökumət çox güman ki bu arqumenti daha çox qərb auditoriyası üçün düşünüb və bir müddət də gündəmdə saxlamağa çalışacaq.
Düzdür, Nardaranda sosial-ictimai həyat dini qaydaların ciddi təsiri altında idi. Qız uşaqları məktəbdən yayındırılırdı, kənd əhalisi əsasən İran rejiminə rəğbət bəsləyirdi, dini-təriqət mərasimləri həddini aşırdı, yerli icra hakimiyyəti icra işini ola bilsin ki çətinliklə həyata keçirirdi və s. Lakin bunların heç biri hökumətin ölümlə nəticələnən əməliyyatına adekvat sayıla bilməz. Ədalətsiz qərarlardan əziyyət çəkən insanların şikayət edib, ədaləti bərpa edəcəyi məkan yoxdursa, o zaman daha kütləvi şəkildə dinə meyllənməsi qanunauyğunluqdur. Bu olaylarla bağlı hökumətin iddialarının heç biri cəmiyyət tərəfindən dəstək almadı. Hadisələrin gedişi göstərdi ki, toplum xeyli müddətdir rəsmi məlumatlara etibar etmir. Televiziyanın təqdim etdiyi məlumatların həqiqəti əks etdirmədiyini və əhalinin şüuraltına qorxu və itaət aşılamaq məqsədi daşıdığını çox yaxşı anlayır.
Nardaran əməliyyatının məqsədi nə ola bilərdi və nə baş verdi?
Bu sualın cavabı hökumət qurumlarının rəsmi açıqlamalarında deyil, atdığı addımlarda daha aydın ifadə olunur. Öncə bir məsələni özümüz üçün aydınlaşdıraq ki, doğrudanmı Nardaranda mövcud olan durum dövlət üçün təhlükə yaradacaq miqyasda idi və bunun üçün silahlı əməliyyat son çarə olaraq seçilməli oldu?
Nardaran olayının tam aydınlığa çıxdığını söyləmək hələ də çətin olsa da, artıq xeyli məqamlar topluma aydınlaşıb. Əlbəttə ki, zamanla bütün gizli məqamlar faktlarla tamamilə ortaya çıxacaq və dəqiq hüquqi-siyasi qiymətini alacaqdır. İndi görünən budur ki, hakimiyyət cəmiyyətin diqqətini əsas problemlərdən yayındırmaq üçün müxtəlif kombinasiyalı cəhdlər edir. Bir tərəfdən MTN olayı ilə hüquq-mühafizə orqanlarının timsalında hakimiyyətin tamamilə sarsılan imici, digər tərəfdən isə neftin sürətlə ucuzlaşması, sosial-iqtisadi böhranın kəskinləşməsi, manatın dəyərdən düşməsi, büdcənin 20 faizdən çox azaldılması hökuməti riskli addımlara vadar edir. Məhz Nardaran əməliyyatı da toplumun inanclı kəsimini müvəqqəti olsa da qorxutmaq, etirazlardan çəkindirmək üçün tələsik düşünülmüş gediş təsiri bağışlayır. Sosial-iqtisadi böhran dərinləşdikcə, hökumət də Nardaran ekspermentini aktuallaşdıracaq.
Əlbəttə, Nardaranda əməliyyatlar üçün hökumətə bəhanə tapmaq elə də çətin deyildi. Bunun üçün həm yerli sosial-ictimai mühit, həm də beynəlxalq rəy əlverişli idi. Xeyli müddətdir hökumətyönlü medianın yaratdığı təbliğat əsasları da hökumətə əlavə imkanlar açırdı. Qanunların vətəndaşlara qarşı daha da sərtləşdirilməsi və polisə əlavə səlahiyyətlərin verilməsi üçün Nardaran ciddi bəhanə rolu oynaya bilərdi. Deməli, çətin sınaq qarşısında effektli çıxış yolu tapa bilməyən hökumətin hüquq-mühafizə orqanlarının gücündən istifadə etməklə atacağı bu tip addımlar sonuncu olmayacaq.
Əməliyyat məqsədinə çatdımı?
Əməliyyat çəkilişlərinin olmaması və əməliyyat sonrası ekspertizaların keçirilməməsi əməliyyata hazırlıqsız qərar verildiyinə işarədir. Əldə ciddi əməliyyat məlumatları olsaydı, yəqin ki, bütün bunlar topluma maddi sübut kimi təqdim edilərdi. Hətta əməliyyat sonrası yerli sakinlərin həvəskar çəkilişləri də sübut edir ki əməliyyat qeyri-peşəkarlıqla həyata keçirilib.
İlk günlər əməliyyatın əks-sədası elə təsir bağışlayırdı ki, hökumət istədiyinə nail ola bilib. Lakin qısa müddət sonra bu təəssürat ortadan qalxdı. Nüfuzlu ictimai-siyasi qurumların və vətəndaş cəmiyyəti fəallarının əməliyyatlarla bağlı rəsmi iddiaları şübhə ilə qarşılaması və tutarlı arqumentlərlə onların əsassızlığını cəmiyyətə təqdim etməsi durumu dəyişdi. Təsadüfi deyil ki Nardaranda ölümlə nəticələnən əməliyyatı alqışlayacaq və hökumətə haqq qazandıracaq bir nəfər də olsun müstəqil şəxs tapılmadı. Bu əməliyyatın hökumət üçün hansısa müsbət təsirli ictimai-siyasi effektindən danışmaq mümkün deyil.
Hökumətin Nardarana işıq, su, qaz verməməklə durumu gərginlikdə saxlaması, qəsəbəyə yenidən silahlı qüvvə yeritməsi və 60-dan çox sakini həbs etməsi də məhz istədiyinə nail ola bilməməsindən qaynaqlanan təşvişin nəticəsi idi. Xeyli gəncin ölümünə səbəb olan əməliyyatı əsaslandırmaq üçün əlavə “sübut” lara ehtiyac var idi. Əməliyyat zamanı əlavə provakasiyaların baş verməsi hökumətə müəyyən qədər haqq qazandıra bilərdi. İddia edildiyi kimi, orada hazırlıqlı terrorçular olsaydı, hansısa fərqli nəticə yaşanardı. Ancaq bunların heç biri baş vermədi.
Həlak olan insanların cənazəsini dəfn etmək üçün sahiblərinə verməmək də Sovet Rusiyasının 30-cu illərdə Azərbaycanda yerli üsyanları yatırdarkən istifadə etdikləri qeyri-insani davranışın təkrarı oldu. Hökumət bu davranışı ilə həm əhalini qorxutmaq, həm də kütləvi dəfn mərasimlərinin böyük etirazlara yol aça biləcəyi ehtimalından sığortalanmaq üçün belə biabırçı addımı atdı.
Təqsirləndirilən şəxslərin vəkili Cavad Cavadovun Baş Prokuror Zakir Qaralova etdiyi müraciətdə, müvəkkili Tale Bağırzadə ilə bugünə qədər konfedensial şəkildə görüşə bilmədiyini, onun üzərində görünən çox ciddi xəsarətlərin və işgəncə hallarının olduğunu, ailəsinin ona göndərdiyi paltar, digər zəruri ləvazimatların qəbul edilmədiyini açıqlayıb. Həbs olunan insanların hüquqları ilə bağlı belə ciddi qanun pozuntularının olduğu və onların durumu haqqında heç bir məlumatın olmaması da dövlətin nüfuzunu zədələyir. Hətta heç bir əsas olmadan Milli Şuranın adını bu olaylara bağlamaq cəhdləri də uğursuz əməliyyatı pərdələmək və siyasi müxalifəti qorxutmaq cəhdləridir. İstənilən halda bütün bu yanaşmalar hökumətlə xalqın arasında yaranmış dərin uçrumdan xəbər verdi.
Son olaraq
Olaya münasibətdə toplumun reaksiyasını, yanaşmalarını əsaslı analiz etdikdə aydın olur ki, xalqımız dinin siyasətdə aktiv rolunu dəstəkləmir. Müsəlman Birliyi Hərəkatının strukturlaşmış təşkilat kimi mövcudluğu da həqiqəti əks etdirmədi. Görünən budur ki, bu qurum hətta öz sədrinin adicə ictimai müdafiəsini belə təşkil edəcək imkana malik deyilmiş. Odur ki, rəsmi iddianı topluma qəbul etdirmək üçün həbslərin başqa istiqamətdə davam edəcəyi ehtimalı artmaqdadır. Hökumət çox güman ki, mövcud sosial-iqtisadi böhrandan çıxış yolları tapmadıqca, bu istiqamətdə yeni səs-küylü həbslər həyata keçirəcək. Hətta müxalifətin narazı insanlarla ünsiyyətini və fəal əlaqələrini məhdudlaşdırmaq, əhalinin etirazlarını önləmək üçün bu həbslər siyasi partiyalardan da yan keçməyə bilər.
