İstisnasız olaraq bütün anti-demokratik rejimlərin yuxusunu ərşə çəkən fenomen toplumun kollektiv ruhuna və iradəsinə sahib olmasıdır
Keçən yazımızda erməniləri bizdən güclü edən, zaman-zaman torpaqlarımıza göz dikməyə şirnikləndirən səbəblərə diqqət çəkmişdik. Bu məsələlər sırasında ən vacib məqamlardan biri kimi onların milli özünüdərki, vahid milli ideoloji konsepsiyaya sahib olması, kollektiv maraqlara sadiqliklərini izah etməyə çalışmışdıq. Ən barışmaz erməni müxalifəti ilə iqtidarı bir anda vahid mövqe ifadə edə biləcək milli və kollektiv iradəyə sahibdir. Bizim onlardan geri qaldığımız bu məsələlər bütövlükdə onların qalibiyyət düsturunun əsasını təşkil edir.
Kollektiv iradə kimə qorxu yaradır?
Hüquq və azadlıqların təmin olunduğu istənilən ölkəni götürüb analiz etsək görərik ki, bu toplumlarda fərdi azadlıqlardan doğan kollektiv iradə çox güclüdür. İctimai-siyasi birliklər, assosisasiyalar, həmkarlar ittifaqları, icma koalisiyaları dövlət üzərində böyük təsir gücünə və ictimai nüfuza malikdir.
Qətiyyətlə deyə bilərik ki, kollektiv ruhun zəif olduğu heç bir məkanda toplumun maraqlarına xidmət edən güclü dövlət yoxdur və ola bilməz. Güclü dövlətin olmadığı hər yerdə vətəndaşı ilə zor dilində danışan hökumət, əhalinin maraqlarını heçə sayan qanunlar, insanları əzməkdən və hüquqlarını pozmaqdan həzz alan ədalətsiz idarəçilərə meydan sulamağa şərait yaradan zorakı hakimiyyətlər mövcuddur.
Sosioloji araşdırmalar sübut edir ki, avtoritar rejimlərin ən çox qorxduğu və yaranmasını əngəlləməyə çalışdığı fenomen kollektiv iradədir. Çünki kollektiv iradənin olduğu heç bir məkanda toplumu itaətə məhkum etmək mümkün deyil. Hüquqları heçə sayılan, əzilən toplumların isə yeganə nicatı kollektiv iradəni formalaşdırmaqdır. Hər bir vicdanlı vətəndaş bu iradənin formalaşdırılması prosesində fəal iştirakçı olmalıdır.
Kollektiv iradəsi sıradan çıxan toplum tənəzzülə uğrayır
Kollektiv iradənin formalaşmasına yaradılan süni əngəllər idarəetmənin səfeh xarakterindən qaynaqlanır. Azad birləşmək və birlikdə nəticə almaq mümkün olmadıqca, ibtidai şüurun doğurduğu sosial mühit yaranır. Bu mühitdə, ilk növbədə, dövlətin əsas müxalifəti, barışmaz rəqibi öz vətəndaşlarıdır. Orta əsr monarxiya təfəkkürünə enən belə toplumlarda ailə və tayfa bağlarından doğan münasibətlər, dövlət-vətəndaş münasibətlərindən daha üstün təsirə malik olur.
Kollektiv iradəni məhv etməyə yönəlik sistemli tədbirlər planı olmasa belə, ailə və tayfa bağlılığının ibtidai mahiyyəti yoluxucudur və idarəetməyə yayılmasında ciddi problem olmur.
Kollektiv həyata keçirilməli olan bütün fəaliyyətlər və cəmiyyətiçi münasibətlər, ailə bağlarından doğan mexanizmlərlə əvəz olunur. İdarəetmənin bütün pillələrində ailə maraqlarından başqa heç bir maraq öncəlik təşkil etmir. Sadə vətəndaşlarda da ictimai olan hər şeyə qarşı laqeydlik, biganəlik hökm sürməyə başlayır. Əksər insanlar yalnız özlərini və ailə üzvlərini düşünərək yaşamağa üstünlük verirlər.
Hətta ən təsirli ideoloji-siyasi birliklərin yerini də daha ibtidai kiçik ailə və tayfa ittifaqı alır. Bununla da, toplumda ümumi maraqlara xidmət etmək, insanların rifahı naminə birgə addımlamaq təşəbbüsləri istehza ilə qarşılanır. Kollektiv ruhunun topluma qazandırdığı yardımlaşmaq, paylaşmaq, xeyriyyəçilik və təəssübkeşlik tədricən sıradan çıxır. İnsanlığa xidmət etməyən münasibətlər sistemi formalaşır. Öz ailəsindən kənarda baş verən heç bir sosial-ictimai məsələ ilə maraqlanmayan vətəndaş, əslində özü də bilmədən dövlətin gizli düşməninə, avtoritarizmin dostuna çevrilir. Ümummilli təəssübkeşlik, vətən uğrunda fədakarlıq arxa plana keçir və milli mənəvi dəyərlərin, sosial-ictimai münasibətlərin dağıdılması ön planda olur.
Kollektiv ruhunu yaradan və zəiflədən amillər nədən qaynaqlanır?
Demokratik qanunların hökm etdiyi toplumlarda azad insanların könüllü olaraq birlikdə həyata keçirdikləri və ümumi maraqlara xidmət edən açıq fəaliyyətlər kollektiv ruhunu formalaşdırır. Toplumun bütövlüyü, həmrəyliyi və gücü kollektiv fəaliyyətdən doğan nəticələrlə formalaşdığı kimi, insanların da ictimai əxlaqı, bir-birinə güvəni, inamı, hörməti məhz kollektiv iradənin üzə çıxardığı düşüncədən doğulur. İctimai maraqlar uğrunda könüllü olaraq başqaları ilə birlikdə çalışmaq, nəticə almaq, qorunmaq imkanı hüzurlu və güvənli ortam yaradır. Fərdi hüquqların könüllü olaraq ən etibarlı və qalıcı ictimai çərçivəsi yaranır.
İstisnasız olaraq bütün anti-demokratik rejimlərin yuxusunu ərşə çəkən fenomen toplumun kollektiv ruhuna və iradəsinə sahib olmasıdır. Demokratik toplumlarda istedadlı, bacarıqlı, savadlı insanların əl-qolu açıq olduğu kimi, antidemokratik mühitdə də bunun tam əksi yaşanır. Avtoritar rejimlərin əsas “müttəfiqləri” savadsız, bilgisiz, biganə və təşkilatlanmadan qaçan vətəndaşlardır. Onları daha rahatlıqla avtoritar iradəyə tabe etdirmək mümkündür.
Topluma fərdi azadlıq, yoxsa kollektiv iradə önəmlidir.
Avtoritar rejimlərdə bu paradiqmaların qarşı-qarşıya qoyulması tamamilə yersizdir. Hüquq anlayışının bütövlükdə böhran keçirdiyi mühitdə, onun fərdi və ya kollektiv pozulmasının nə önəmi ola bilər ki? Hüquq olan yerdə hər iki paradiqma bir-birini doğurur və qoruyur.
Təcrübələr göstərir ki, kollektiv ruhunu, iradəsini sıradan çıxarmadan anti-demokratik idarəçiliyi möhkəmləndirmək mümkün deyil. Kollektiv müqavimət daha etibarlı zirehdir və onu asanlıqla aşmaq mümkün olmur.
Kollektiv ruhu olmayan milyonları ən kiçik mütəşəkkil qruplar da çox asanlıqla uzun illər istismar edə və əzə bilir. Uzun zaman müstəmləkə siyasətinin təsirində olan, dərin dövlətçilik ənənələri olmayan və demokratik idarəçiliyi mənimsəməyən toplumların kollektiv iradəsini daha asanlıqla qırmaq mümkün olur.
Kollektiv fəaliyyətdən nəticə almaq imkanları məhdudlaşdıqca, vətəndaşlar tədricən fərdi fəaliyyətə meyl edir. Bu hal təkcə dövlət vətəndaş münasibətlərinə deyil, kollektiv iradə ilə formalaşan bütün qurumlara təsir göstərir. Antidemokratik rejimlərin hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə bəzən siyasi partiyalar, ictimai birliklər, həmkarlar ittifaqları və hətta ən kiçik icmalar da öz üzvlərinin kollektiv iradəsindən məmnun qalmır. Hətta bəzən o iradəni qırmağa çalışırlar. Mütləq hakimiyyət arzusu yuxarıdan aşağıya yolxucudur. Səlahiyyət sahibləri, inhisarçı qruplar, mütəşəkkil tayfa ittifaqları belə vəziyyətdən məmnumdur və özlərini bu mühitdə rahat hiss edirlər.
Lakin unutmaq lazım deyil ki, bu, normal hal deyil və mütləq çoxluğun iradəsini süni şəkildə uzun müddət istiqamətləndirmək mümkün olmur. Müasir dünya standartlarının konyukturasına da ziddir və toplumu məhvə sürükləyir.
Sosioloji araşdırmalar göstərir ki, toplumun bu vəziyyətdə idarə olunması bir müddət sonra dağıdıcı sosial fəlakət hazırlayır. 100 il, 50 il öncə bu idarəetmə uğurlu ola bilərdi, amma indi tamamilə sosial təhlükə mənbəyidir.
Təəssüf ki, ölkəmizdə də ardıcıl olaraq xanlıqlar dövrünün, çar Rusiyasının, sovet totalitar idarəetmə rejiminin möhkəm təsiri olub və hazırda da avtoritar idarəetmə hökm sürür. Toplumun daha asanlıqla avtoritar təsirlərə boyun əyməsi və kollektiv iradəyə can atmaması son illər daha qabarıq müşahidə edilir. Hakimiyyətin total basqılarına baxmayaraq, ölkədə çox məhdud sayda ictimai-siyasi qurum kollektiv iradəsini qoruyub saxlamağa müvəffəq olub. Bu sindromdan qurtulmanın ictimai düsturları var və növbəti yazılarımızda bu istiqamətdə fikirlərimizi bölüşəcəyik.
