“Sosial vicdan” nə demək ola bilər?

Cəmiyyət sözü qərb dillərində latınköklü socius sözündən düzəldilir…

Source:

Təxminən 10 il bundan qabaq, Vaşinqton (ABŞ) universitetinin antropoloqu Erik Trinkaus Fransada apardığı arxeoloji qazıntılarda neandertallı insandan da qabaq yaşamış insana aid bir çənə sümüyü tapır. Radio-kimyəvi analizlərlə bilinir ki, bu çənə sümüyünün yiyəsi təqribən 175-200 min il bundan qabaq yaşayıb. Aparılan analizlər bunu da göstərir ki, çənənin yiyəsi artıq yaşlanıbmış və diş əti xəstəlikləri ucbatından bütün dişlərini itiribmiş. Ancaq buna baxmayaraq o, ən azından, bir neçə ay yaşaya bilib. Deməli, yaxınlıqda kimsə onun qidalanmasının qayğısına qalıb! Çünki hələ o dövrdə daş alətlər yox idi və ət sümükdən çətinliklə qoparılmalı idi. Antropoloq Trinkaus-un gəldiyi nəticə belədir: Bu, onu göstərir ki, insanın öz həmcinsinin qayğısına qalması, neandertallı insandan da qabağa gedib çıxır; belə demək mümkünsə, “sosial vicdan”ın ən az 175-200 min il yaşı var. Bu tapıntıyadək belə sayılırdı ki, sosial şüur indiki insanın qohumlarından olan, 50 min il bundan qabaq yaşamış və nəsli kəsilmiş neandertallılarla başlayıb. Primatlar dişlərini itirdikdə, ölümə məhkum olurlar, meymunlar da eləcə. Meymunlarda da sosial qayğı bacarığı yoxdur. Bu tapıntıda elm üçün yeni olan, insanda sosiallıq şüurunun daha qədimlərə getməsidir.

(Yeri gəlmişkən, bu nəticə çağdaş elmi axtarışların interdissiplinar (çoxelmli) olmasına yaxşı misaldır: fikir verin, antropoloji fossil (çənə sümüyü) radio-kimyəvi analizlərlə aydınlaşdırılır, gəlinən nəticə sosial elmlərə və hətta fəlsəfəyə işıq salır).

***

Cəmiyyət sözü qərb dillərində latınköklü socius sözündən düzəldilir. Ərəbcədə “cəm” kökü hər hansı məqsədlə sadəcə cəmlənməyi bildirirsə, “socius”un anlamları daha genişdir: dostluq bağları, ya da eyni həyat şərtləriylə bir-biriylə bağlı olan, eyni məkanda əyləşən, yanaşı gedən, birgə addımlayan: yoldaş, qonşu, dost, rəfiq, həmkar, (həm)tay, həmcins insanlar.

Yeri gəlmişkən, sovet cəmiyyətində və başqa sol yönlü cəmiyyətlərdə insanların bir-birini “yoldaş” deyə çağırması, bir yandan, onların gələcək kommunist cəmiyyət yolunda ideoloji yoldaş kimi yanaşı addımlamaq ideyasından irəli gəlirdisə, digər yandan, onların həm də bir-birlərinə socius olmaqlarına söykənirdi, yəni bu çağırış göydən düşməmişdi, linqvistik-sosioloji əsası vardı. Başqa sözlərlə desək, kommunist olub-olmasından asılı olmayaraq, istənilən cəmiyyətin üzvləri, yəni socius-ları bir-birilə yoldaşdırlar (dostdurlar, qonşudurlar, rəfiqdirlər, həmkardırlar, həmtaydırlar, həmcinsdirlər) və bir-birlərini bu cür çağıra bilərlər; bir sözlə, yoldaşlıq əslində ideoloji-totalitar birgəliyi bildirmir, ictimai birgəliyi bildirir. İş yoldaşlığı, sinif-qrup yoldaşlığı və s. sosial yoldaşlıq üzərində mümkün olur.

“Yoldaş” sözündəki ideoloji-totalitar yük, bizim “bəy”, qərblilərin “cənab” çağırışlarındakı feodal kültür yükündən heç də çox deyil. Bəy sözü kimi yoldaş sözünü də həm elmi termin kimi, həm də mediatik dildə yenidən işləkləşdirmək lazımdır, ən əsası da ona görə ki, socius sözünün ana dilimizə tərcümələrindən (qonşu, tay, yoldaş) ən uğurlusu odur.

Türk Dil Kurumunun socius sözünün deyil, cəmiyyət sözünün tərcüməsi kimi təklif etdiyi və bir sıra biliksiz Azərbaycan yazar və jurnalistlərinin də bəh-bəhlə ağızlarına və yazılarına təpdikləri toplum sözü də socius-u düzgün ifadə etmir və tamamilə yanlışdır. Üstəlik, cəmiyyət, ya da toplum insanların heç də sadə cəmlənməsi, ya da toplanması yox, birgəyaşayışı deməkdir.

***

 Vicdanda Başqası faktoru əsasdır. Bu isə o deməkdir ki, vicdan öz mahiyyətinə (nə olmaqlığına, nəliyinə) görə elə bəri başdan sosialdır. Yəni sosial vicdan vicdanın sosiallığını bildirir. Ancaq bununla yanaşı, sosial vicdan anlayışının xüsusi anlamı da var: Sən səninlə eyni cəmiyyət



yaşayan insanları, səninlə eyni cəmiyyəti bölüşən Başqalarını nəzərə alır, onlar qarşısında sosial məsuliyyətini unutmursan.

Gözünüzün qarşısına belə bir mənzərə gətirin: Ailə üç nəfərdən ibarətdir. Evə hamıdan birinci gəlib görürsən ki, qazanda üç nəfərlik yemək var. Vicdan ancaq bir qab yemək yeməyi tələb edir (fədakarlıq isə heç yeməməyi). Bir qabdan artıq yemək vicdansızlıq olacaq. Sosial vicdanda Başqası ilə sənin arandakı məsafə çoxalır və sən bu dəfə artıq tanımadığın, sənə özgə və uzaq insanların payını saxlamalısan. Deməli, sosial vicdan dedikdə, təkcə səninlə bir evdə yaşayan doğma insanları deyil, bütün cəmiyyəti düşünürsən, onlarla özün arasında yoldaşlıq, dostluq, qonşuluq, rəfiqlik, həmkarlıq, həmtaylıq, həmcinslik (socius) ilməyi görürsən.

Azərbaycan kültüründə və cəmiyyətində ailə-valideyn-qohumluq münasibəti dost-yoldaş münasibətindən daha geniş yayılıb, daha möhkəm olduğu üçün, ailə institutu güclü, cəmiyyət isə zəifdir. Bizim doğmalıq öhdəliklərimiz (valideynlik borcumuz, övladlıq borcumuz) yaxşı inkişaf edib, ancaq cəmiyyət qarşısında cavabdehlik duyğumuz, yadları da düşünmək vərdişimiz hələ yoxdur. Başqasını düşünmək üçün onunla özümüz arasında dərhal doğmalıq-qohumluq əlaqəsi, heç olmasa, yerlilik əlaqəsi tapmaq istəyirik, tapmadıqda, yad bir adamı (socius-u) düşünmək üçün heç bir səbəbimiz yoxdur.

Azərbaycan kültüründə ailə fədakarlığı sosial vicdanı əvəzləyir. Sovetdənqalma az-çox kommunist sosial vicdan da son illərdə tamamilə yadırğanıb getdi və əvəzində gənc əllər və biləklər üzərində “Ata-Ana” döymələri, qoca ağızlarda da “Balalarım üçün yaşayıram!” harayları çoxaldı; “yoldaşlar” indi ailəsi üçün ömrünü fəda etməyə hazır atalara, analara, balalara çevrildilər: “Nolsun ki, o, mənim də yaşadığım cəmiyyətin bir üzvüdür, əgər ailəmin bir üzvü deyilsə, onun üçün vicdani məsuliyyət daşımıram. Qoy, onu da öz ailə üzvləri düşünsün”.

Azərbaycan əhalisi bu günkü problemlərinin həlli üçün qədim epik-dini fərdi qəhrəmanlıq (yəni sosial fədakarlıq) axtarışında və intizarındadır: “Bir nəfər fədakarlıq etsin, hamımızın uğrunda əzab çəksin, ölsə lap əla (cəhənnəmə ölsün, bunsuz da o, mənə yaddır!). Ancaq biz hamılıqla ortaq və qarşılıqlı cavabdehlik daşımayaq, ümumi iştirak məsələsi olmasın”.

Deməli, vicdanda şəxsən tanımadığımız, bizə yad, anonim Başqası faktoru əsasdır. Doğmalarımıza qarşı sevgimiz hələ sosial vicdan deyildir.

Dövlət başçısının və yaxud hansısa yüksək çinli iqtidar nümayəndəsinin öz növbəti yalanını necə həyasızcasına danışdığını, hakimin növbəti dəfə ədalətsiz hökm çıxardığını, hansısa millət vəkilinin “Məni xalq seçib!” dediyini görüb, “Tfu, sənin vicdanına!” deyərkən, siz o adamın sosial vicdansızlığını söyürsünüz, çünki o, övladları və valideynləri üçün nəinki vicdanlı, hətta fədakar valideyn və övladdır. Halbuki, cəmiyyət ailədaxili fədakarlıq bağları ilə yox, dostlararası vicdan bağları ilə qurulur. Yəni fəxr etdiyimiz ailə fədakarlığı bizdə cəmiyyəti nəinki qurmur, hətta qurulmasına mane olur. Buna vicdan bahasına fədakarlıq, cəmiyyət bahasına ailə də demək olar.

Sosial vicdan prinsipinə görə, Neft Fondunun pulları təkcə sənin və sənin qızlarının deyil; insanlar dərman almağa pul tapmazkən, sən həmin Fondun pullarıyla özünə və uşaqlarına piton dərisindən çanta, timsah dərisindən gödəkçə alanda, ya da kasıb məşhurları sağaltdırıb, cəmiyyətdə özünə “xilaskar mələkə” adı qazanmaqdan ötrü Albert Schweitzer-lik edəndə sosial vicdansızlıq edirsən.

“Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi?!” (M.Ə.Sabir) həmin sosial vicdansızlığı ifadə edir. “Vətəni sevməyən insan olmaz, Olsa da ol şəxsdə vicdan olmaz” (A.Səhhət) – burada vətən sosiallığın poetik adıdır. Başqa sözlə, sosial vicdanı olmayan şəxs, qısası, vicdansız adam heç insan deyildir, çünki sosial deyildir. Azərbaycan kültürü cəmiyyət və ictimai (sosial) vicdan dəyərlərini tanımır.

Qərb kültüründə sosiallığı quran, məncə, iki ən böyük tarixi ideyadan biri dindən, digəri fəlsəfədən gəlir: biri iudaizmin və xristianlığın məşhur “Qonşunu (yaxınlığında yaşayanı) sev!” əmri, digəri isə qədim Yunan fəlsəfəsinin zirvəsi Aristoteles-in insan individium (fərd) yox, “sosial canlıdır” təyinidir. Ancaq Quranın “Bütün iman edənlər bir-birlərinə qardaşdır” prinsipi bizim üçün cəmiyyətqurucu ideya ola bilməmişdir və deyildir.

***

Azərbaycanda publik sferada hamı mübarizə apardığını düşünür. Müxalif mediada yazı yazanlar, adicə jurnalistlər də mübarizə ilə məşğul olduqlarına bərk inanıblar. Din mahiyyətcə razılaşmaq, geri çəkilmək, həyatını, gələcəyini, mülkiyyətini və s. Allaha tapşırmaq, təvəkkül etmək olduğu halda, bizdə islamçılar da sosial mübarizəyə qalxıblar, qızğın təbliğat-təşviqat aparırlar, tələb edirlər və s. Halbuki, cəmiyyət itirdiyi və gərək duyduğu sosial vicdanı dindarlardan öyrənməli idi. Bu, “mübarizəçilik” sindromunun altında, ya da arxasında sovetdən bizə miras qalan, K.Marx-ın siniflərarası mübarizə ideyası, daha sonra, bolşeviklərin əks-inqilabçılarla və sinfi düşmənlərlə mübarizə ənənəsi dayanır. Ə.Elçibəyin Kələkiyə gedişi cəmiyyətdaxili mübarizədən çəkilməklə mübarizə alovunu söndürmək cəhdi idi. KQB kabinetlərində bişmiş H.Əliyev isə mübarizə adamı idi, sərt, kinli, barışmaz, unutmaz. O, müstəqil Azərbaycanda yenidən “qolçomaq”lara qarşı mübarizəni bərpa etdi. Stalinizm sinfi düşmənləri biryolluq yox etməyi planlaşdırdığı kimi Əliyev-Mehdiyev siyasəti də öz narazılarını eyni proqram üzrə yox etmək yolunu tutdu. Mübarizədən çəkilənin (Ə.Elçibəyin) məğlubiyyəti fonunda mübarizliyin (H.Əliyevin) bugünkü qələbəsinə baxıb, insanlar mübarizədən başqa alternativ olmadığına inandılar. Beləliklə, hansı siyasi mövqedə olmağından asılı olmayaraq, Azərbaycanda “mübariz insan” olmağıyla fəxr edənlərin prototipi və oxşamaq istədikləri adam H.Əliyevdir.

Kim hakimiyyətin hədəfinə tuş gəlirsə, kim döyülürsə, kim həbs edilirsə, o, “mübariz insan” adına layiq görülür və dəyərə minir. Hakimiyyət düşərgəsində də, kim müxalifətə və tənqidçi-etirazçı yazarlara qarşı qabağa çıxıb cavab verirsə, onları ələ salırsa, onlara qarşı sərt tədbirlər görməyi təklif edirsə, o da hakimiyyətin “mübariz insanı”na və sevimlisinə çevrilir. Bir sözlə, “mübariz insan” olmaq müasir Azərbaycan cəmiyyətinin dəblərindən biridir. Mübarizəçilik cəbhələşmə (konfrontasiya) doğurur. Ancaq paradoksaldır ki, sosial vicdan elə məhz belə konfrontasiya situasiyalarında üzə çıxa bilər. Bu vəzifə isə iqtidara – güclüyə – düşür. Ümumiyyətlə, cəmiyyəti quran dövlətdir. Ancaq görünür, vicdanoyadan bir geri çəkilişlə mübarizədən geri çəkilən Elçibəy məğlubiyyəti Azərbaycan iqtidarı üçün təkrar edilməsi yolverilməz təhlükəli nümunəyə çevrilmişdir.

***

Sosial vicdan o deməkdirmi ki, vicdan ancaq öz cəmiyyətinin daxilində işləyir? Yox. Biz ABŞ-ın Quantanamo həbsxanasında işgəncə verilmiş əsir iraqlıların fotolarını görəndə necə sarsılırdıqsa, indi də islamçıların qılıncla baş kəsdiyi videoları görəndə ürəyimiz elə dağlanır. Halbuki, bizimlə onları heç bir sosial bağ birləşdirmir. Çünki vicdan təkcə sosial deyil, həm də ümumbəşəridir, universaldır. Bu isə artıq vicdanla humanizmi birləşdirən qapıdır.

Davam edəcəyəm.

Ana səhifəMənim Fikrimcə“Sosial vicdan” nə demək ola bilər?