Tarixin qanunauyğunluqları
Frensis Fukuyama
Bu esse sadə bir ön sözlə başlayır. Şərqi Asiyada demokratiyanın mahiyyətini dərk etməkdən ötrü biz oradakı avtoritar hakimiyyətin mahiyyətini əxz etməliyik. Regionda demokratiyanın hazırkı problemləri və onun gələcək çağırışlara cavab vermək qabiliyyəti, regionun sürətlə böyüyən ən böyük oyunçusu və nisbətən uğurlu avtoritar rejimi olan Çin kontekstindən kənarda başa düşülə bilməz. Bu essedə mən bu çağırışı xarici siyasət mənasında nəzərdə tutmuram, baxmayaraq ki, yüksələn Çinlə yola getməyin beynəlxalq sistem üçün ciddi başağrısı olacağını gözləyirəm. Bu essedə sual daha çox inkişaf modelləri üzərindədir. Burada Şərqi Asiya demokratiyası, Afrika və Mərkəzi Şərqin avtoritar rejimlərindənsə, Çinlə müqayisə ediləcək. Məhz buna görə, biz həm güclü, həm də zəif tərəflərilə birgə Çin modelini Yaponiya, Koreya, Tayvan və digər ölkələrdəki demokratiyanın gələcəyi nöqteyi-nəzərindən müzakirə edəcəyik.
Müqayisəli siyasət elmi, avtoritar rejimlərin müxtəlif formalarını kateqoriyalaşdırmaq və dərk etmək üçün adekvat konseptual çərçivə kimi inkişaf etməyib, halbuki müqayisədə demokratik rejimlərin sinifləşdirilməsi üçün daha zəngin lüğət var. Başqa sözlə desək, biz hüquq və hesabatlılıq (accauntability) institutlarından məhrum dövləti təsvir etmək üçün uyğun dildən məhrumuq. Buna görə də biz bu boşluğu doldurmağa və regionun tarixən keçdiyi inkişaf mərhələsindən adlayaraq ortaya çıxan Şərqi Asiya dövlətinin xüsusiyyətlərinin məğzini açmağa ehtiyac duyuruq. Regiondakı və dünyanın hər yanındakı demokratiyalar arasında oxşarlıqlar nə qədər çoxdursa, Asiyada demokratiyalar və qeyri-demokratiyalar arasındakı oxşarlıqlar da eləcə çoxdur. Bu isə bölgədə demokratik inkişafın gələcəyi baxımından həm bir üstünlük, həm də bir çağırışdır.
Şərqi Asiyanın əsas ölkələri Çin (həm Çin Xalq Respublikası, həm Tayvan), Yaponiya və Koreya öz tarixlərinin erkən mərhələsində nisbətən yüksək keyfiyyətli, mərkəzləşdirilmiş bürokratiyası olan dövlətlər qurmuş və etnik dominant əhali üzərində vahid milli kimliyi nisbətən möhkəmlətmişdilər. Hərçənd onların hər biri buna dövlət hakimiyyətinə nəzarət və təftişi həyata keçirən qanun və hesabatlılıq institutlarını inkişaf etdirməzdən əsrlər əvvəl nail olmuşdlar. “Siyasi Nizamın Təməlləri” kitabında irəli sürdüyüm kimi, Veber terminologiyası nöqteyi-nəzərindən – qərəzsiz işəqəbul prosesi, meritokratik bürokratiya, vahid administrasiya və s. xüsusiyyətlər baxımından – müasir dövləti inkişaf etdirən ilk cəmiyyət Çin cəmiyyəti idi – o, buna b.e.ə 221-ci ildə Xin xanədanının əsasını qoymaqla müvəffəq olmuşdu.
Müasir liberal demokratiyaya gəldikdə, o, üç institut şəbəkəsinin birliyindən ibarətdir. Bunlar dövlətin özü; de-fakto idarəedicinin fəaliyyətini əhatə edən sosial qanunlar sistemi olan hüququn aliliyi; və müntəzəm çoxpartiyalı seçkilərilə çağdaş dünyanı özündə əks etdirən hesabatlılıq mexanizmləridir. Dövlət öz iradəsini yeritmək üçün gücə arxalanır, ondan istifadə edir; qanun normaları və hesabatlılıq mexanizmləri isə əksinə, dövlətin gücünü məhdudlaşdırmağa xidmət edir. Liberal demokratiyanın uğuru güclü dövlət hakimiyyəti ilə qanun və seçkilər sistemi üzərində inşa edilmiş nəzarət və təftiş arasında balans qurmasındadır. Təftişsiz dövlət hakimiyyəti bir çox baxımdan təhlükəlidir: eyni zamanda isə zəif və iflic olmuş liberal demokratiyalar vətəndaşları üçün faydalı nəticələr ortaya qoya bilməzlər.
Digər dünya sivilizasiyalarından fərqli olaraq, Çin heç vaxt hüququn aliliyinə nail ola bilməyib. Xin, Han, Sui, Tanq və Minq xanədanlarının qanun məcəllələrinin hamısı pozitiv hüququn, yəni imperatorun qəbul etdiyi administrativ qanunların növləri idi. Bu səbəbdən xanədan Çininin hesabatlılığın formal institutlarını yaratmaqda müvəffəqiyyətsiz olduğunu söyləməyə ehtiyac yoxdur. Avropada dövlət hakimiyyəti ilkin olaraq hüququn peydan olmasıyla məhdudlaşdı, sonra dövlətdən kənar müəyyən yaxşı təşkilatlanmış sosial aktyorların fərasəti sayəsində dövlət hakimiyyətinə dirəniş göstərildi və o, konstitutsional güzəştlər etməyə vadar edildi. Lakin Çində müasir tipli dövlətin erkən inkişaf edərək möhkəmlənməsi, burada yaranan dövlətlərə əsrlər boyu imkan verdi ki, onların gücünü məhdudlaşdıracaq qan qohumluğuna əsaslanan aristokratiyanın, kommersiya burjuaziyasının, müstəqil şəhərlərin, dini institutların, yaxud təşkilatlanmış kəndlilər kimi sosial aktyorların ortalığa çıxmasını əngəlləsin.
Bu Çinsayağı idarəçilik digər Şərqi Asiya ölkələri üçün də model olub. Yaponiya, Koreya və sonralar Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri Çinin mədəni təsiri altında bütöv mərkəzləşdirilmiş dövlət və meritokratik bürokratiya kimi Konfutsian ənənələri miras götürüblər. Şərqi Asiyanın ənənəvi dövlətlərinin hamısı Qərblə qarşıdurma nəticəsində sarsıldı, dəyişdirildi və əvəz olundular; lakin iyirminci əsrin ikinci yarısından etibarən demək olar ki, onların hamısında güclü və xeyli institutsionallaşmış idarəedici qol yenidən peyda oldu.
Dünyanın digər ucundakı yeni demokratiyalar – hüququ aliliyini və hesabatlılıq institutları yaratmış dövlətlər – o zamanlar ki, hələ zəif və gücsüz idilər, Şərqi Asiya cəmiyyətləri güclü və dayanıqlı dövlətin mövcudluğuna arxalanırdılar. Demokratik inkişaf məsələsi cəmiyyətdən çox asılıdır. Əksər zamanlarda Şərqi Asiya cəmiyyətləri dövlət gücünə müqavimət göstərməli olan güclü və yaxşı institutsionallaşmış sosial qruplardan, o cümlədən siyasi mədəniyyəti təşviq edəcək sosial etiraz və siyasi rəqabətdən məhrum olublar. Yaponiya, Cənubi Koreya və Tayvanda sənayeləşmənin start götürməsilə burjua sinfinin, ticarət ittifaqlarının və tələbə hərakatlarının təşəkkül tapmağa başladığı vaxtda isə dövlət artıq beynəlxalq sistemin nəzarətindəydi (ABŞ ordusunun himayəsi altında). Bu proses demokratik rejimlərin zamanla inkişafına imkan yaratdı və yerli sosial aktyorlar təkamül etməklə dövləti öz gücləri hesabına balanslaşdırmağa nail oldular.
Müasir inkişaf yolunda əldə olunan bir çox vacib nəticə xüsusi institutsional ardıcıllıqdan qaynaqlanır. Ən birincisi və ən vacibi, dünyanın əksər hissələrindən fərqli olaraq, uğurlu avtoritar modernləşmənin ən yaxşı nümunələri Şərqi Asiyada baş tutub. Britaniya idarəçiliyi altında Honq-Konq, demokratik hesabatlılıqla zəif təchiz olunmuş avtoritar hökumətlərin rəhbərliyi ilə Yaponiya, Sinqapur, Cənubi Koreya, Tayvan, Tayland və təbii olaraq Çin iyirminci əsrin ikinci yarısında sürətlə inkişaf etdilər (Yaponiyada istisna olaraq proses yüz il əvvəl başlamışdı). Mərkəzi Şərqdə, Cənubi Asiyada, Latın Amerikasında və xüsusilə Saxara-altı Afrikadakı yırtıcı dövlətlərdən fərqli olaraq, Şərqi Asiyanın avtoritar idarəçiləri sonrakı demokratiyalaşma prosesinə rəvac verəcək inkişaf yolunu saxlayırdılar. Buna görə də, demokratik açılımdan əvvəl iqtisadi inkişaf və qanunçuluğun vacib olduğunu irəli sürən arqumentlərin çoxu Şərqi Asiya modellərinə əsaslanır.
Bu inkişaf modelinin ikinci nəticəsi o oldu ki, Şərqi Asiya dövlətləri iqtisadi artımı təşviq etmək üçün sənaye siyasətini institutlaşdıra bildilər – halbuki bu siyasət daha bacarıqsız dövlətin əlində icarədar axtarışı bataqlığıyla və dövlət qəsbi ilə nəticələnərdi. Ən nəhayət, sonuncu xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, Şərqi Asiyada liberal keyfiyyət Avropa, Şimali Amerika və Qərbin digər bölgələrindəkindən fərqlidir. Yaponiya əvvəlcə 1920-ci illərdə Tayşo dövründə, 1951-ci ildən sonra isə ABŞ-ın himayəsi altında demokratiyanı uğurla təcrübədən keçirən ilk Asiya cəmiyyəti idi. Siyasi-sosioloq Barrinqton belə bir fikir irəli sürür ki, Çindən və Asiyanın digər aqrar ölkələrindən fərqli olaraq, Yaponiyanın sosial strukturu uğurla demokratikləşməyə imkan verirdi. Tokuqava dövründə (1603-1868) Yaponiyada hakimiyyət Qərbdəki kimi feodal zadəganlar arasında bölüşdürülmüşdü, hətta bu günün Çinindən fərqli olaraq, orada kəndlər müəyyən dərəcədə icmalaşmışdı və özlərini idarə etmək səlahiyyətləri vardı. Həmçinin müasir Yaponiyadakı demokratiya da Avropadakı və ABŞ-dakı demokratiyadan daha fərqli görünür və fərqli cür yaşanır. Birincisi və ən vacibi, siyasi sistemdə Yapon dövlətinin dominantlığıdır. Çoxsaylı analizlər göstərir ki, biznes təşkilatlarıyla ittifaqda olan bürokratlar müəyyənləşdirici siyasət kimi parlamentlərə verilən normaları qəsb ediblər və qərarların qəbulunda əsas rolu oynayıblar (1990-cı illərdə Yaponiyadakı yüksək artım zamanı bu dominantlıq zəiflədi, bürokratik rəqabətin süqutu da bu dövrə təsadüf edir). İkincisi, yeganə hegomon partiya (Libaral Demokratik Partiya) 1955-ci ildən 2009-cu ilə qədər Yaponiyanı demək olar fasiləsiz idarə edib: hətta bu gün ölkəni Yapon Demokratik Partiyası idarə etsə də, bu ölkənin iqtidarla müxalifətin daim bir-birini əvəzlədiyi iki partiyalı stabil dövrə qədəm qoyduğunu demək mümkün deyil. Və nəhayət, Yaponiya heç vaxt hesabatlılıq üçün sosial tələbin və narazılığın sürətli siyasi fəallığa çevrilməsini təmin edən Qərb sayaq çəkişməli siyasi kültür yarada bilməyib. Yalnız 2011-ci ildə Tohuku zəlzələsindən, sunamidən və nüvə fəlakətindən sonra yapon cəmiyyətinin birmənalığı narazılığı ölkədə sürpriz şəkildə kiçik siyasi səfərbərliklə nəticələnmişdi.
Bundan başqa, yeni Şərqi Asiya demokratiyaları daha çox “Qərbsayaqdır” nəinki Yaponsayaq: Cənubi Koreya, Tayvan və Taylandda hakimiyyətin iqtidardan müxalifətə keçməsi yayğındır və bu ölkələrdə çəkişməli siyasət mədəniyyəti var. Bununla belə, Cənubi Koreya və Tayvanda yaponsayaq dominant-partiyalı sistemə həmişə güclü gizli meyl olub və hər iki ölkədə mərkəzi bürokratiyanın da rolu güclü olub.
Şərqi Asiyada avtoritar dövlət
Bir çox baxımdan, Şərqi Asiyada demokratiyanın legitimliyi və tətbiqi bölgədəki demokratik ölkələrin qlobal miqyasda necə sıralanmalarından deyil, regionun dominant avtoritar ölkəsi Çinlə münasibətləri necə qurmalarından asılı olacaq. Əvvəllər Sinqapur necə cəlbediciydisə, indi də Çin elə cəlbedicidir, çünki iqtisadi cəhətdən uğurlu olub. Çin modelinin formalarını kopyalamaq həm regionda, həm də onun hüdudlarından kənarda çox şirnikləndiricidir. Ona görə də bu modeli tənqid etməzdən əvvəl onu dərk etməliyik. Amma əsas konseptual qüsurla da biz məhz burada üzləşirik.
Müqayisəli siyasət elmi liberal demokratik rejimləri, onların institutsional xüsusiyyətlələri arasındakı fərqləri və bu fərqlərin siyasi və iqtisadi nəticələrlə əlaqəsini analiz etmək və kateqoriyalaşdırmaq baxımından zəngin lüğət formalaşdırıb. Lakin eyni şeyi qeyri-demokratik rejimlərin analizinə aid edə bilmərik. Bu yaxınlarda Stiven Levitski, Lukan Vey və Andreas Şedler tam demokratik ölkələrdən tutmuş, tam avtoritar ölkələrəcən hakimiyyətdə olan rejimlərin növlərinin taksanomiyasını (sistemləşdirilməsini) yaratmaqdan ötrü cəhdlər ediblər. Bu ədəbiyyata verilən ən böyük töhfə “rəqabətli avtoritarizm”, və ya “seçkili avtoritarizm” kimi kateqoriyaların yaradılmasıdır. Bu kateqoriyalar Rusiyada Vladimir Putin və Venesuelada Hüqo Çavez kimi avtoritar liderlərin seçki keçirsələr də, prosesi tamamilə öz əllərində saxladıqları rejimləri əks etdirir. Bu kriteriyalar həmin taksonomik iyerarxiyaların ən yaxşı demokratik təcrübəyə əsaslansalar da, müxtəlif dərəcələrdə avtoritar əngəllərdən istifadə etdiklərini ehtiva edir. Əslində, Levitski və Veyin gəldiyi qənaətlərdən biri budur ki, “Freedom House” kimi təşkilatlar ölkələrin demokratiya reytinqini tərtib edərkən, çox səxavətli davranırlar.
Halbuki bu kriteriyalar sadəcə olaraq hüququn aliliyi və hesabatlılıqla bağlı institutların keyfiyyətinin dərəcəsini müəyyənləşdirməlidir. Yəni onlar dövlət keyfiyyətinin müstəqil ölçülərini nəzərə almamalıdırlar. Əksini edəndə bu sferada analitik kateqoriyalarda ciddi çatışmazlıqlar yaranır. Lüğət kimi yararlandığımız meyarlarda biz Maks Veberin icad etdiyi patrimonial (atadan keçmə-tərc), prebendal (seçilmiş rəsmilərlə dövlət işçilərinin müştərək şəkildə vəzifələrindən sui-istifadəsi – tərc), sultanlıq və s. kimi terminlərə qayıdırıq (hazırda alternativ kimi avtoritar-totalitar fərqləndirmələr üçün ədəbiyyat genişlənməkdədir). Dünya Bankı İnstitutunun (DBİ) yaratdığı Ümumdünya İdarəçilik İndikatorları kimi indekslər “dövlət effektivliyi”, “tənzimləyici keyfiyyət” və “korrupsiyaya nəzarət” kimi göstəricilərdə dövlətlərin bir sıra keyfiyyətlərini əhatə etməyə çalışır. Fəqət bunlar dövlətin necə işləməsi nəzəriyyəsinə əsaslanan yaxşı düşünülmüş konseptlər ola bilməzlər; əslində onlar hökumətlərin mövcud kəmiyyət göstəriciləridir ki, DBİ araşdırmaçıları üçün ümumi səbət kimi sərfəlidirlər. (Məsələn, “tənzimləyici keyfiyyətin” “dövlət effektivliyi”nin subkateqoriyası olmaqdansa, nəyə görə təkbaşına ölçü vahidi olduğu aydın deyil). DBİ indikatorlarıyla köhnə Veber lüğəti arasında aydın əlaqələnmə yoxdur. Məsələn, korrupsiyanın müasir ölçü vahidləri, bürokratiyada və prebendalizmdə – haradakı rəsmilər sadəcə olaraq müştərilərini veclərinə almadan ictimai resurları qəsb edirlər – müdir-müştəri arasındakı əlaqələri fərqləndirmir. Bizim özümüzdə isə rəqəmlər yoxdur ki, bürokratiyaya işə qəbulun nə dərəcədə qabiliyyətə, nə dərəcədə qohumbazlığa əsaslandığını müəyyən edək.
Bizim konseptual kateqoriyalarımızın qeyri-demokratik rejimlərin növləri arasındakı vacib fərqliliklərə işıq ucu tuta bilmədiyi başqa bir məqam da var. Aristotel “Siyasət” əsərində iki kateqoriya əsasında rejimlərin taksanomiyasını irəli sürür: birincisində bu rejimlər ya bir nəfərin, azlığın və yaxud çoxluğun idarəçiliyinə əsaslanırlar; ikincisində isə rejim təkcə ya idarəçi qrupun, yaxud ümuminin maraqlarına əsaslanır. Bu xüsusiyyətləri bir-birinə qarşı sıralamaq rejim növlərinin altıqat kateqoriyasına gətirib çıxarır və Aristotelə imkan verir ki, bir nəfərin hamının maraqlarını təmin etdiyi krallıqla, bir nəfərin şəxsi maraqlarına əsaslanan tiranlığı fərqləndirsin.
Sağlam fikrə qaldıqda, insanların əksəriyyəti xoşniyyətli diktatorluğun mümkünlüyünə izn verərlər. Li Kuan Yu-nin idarəçiliyi altındakı Sinqapurla Mobutu Sese Sekonun yırtıcı idarəçiliyi altındakı Zair, yaxud Kim Jonq-il-in Şimali Koreyası arasında ciddi əxlaqi fərq var. Müasir müqayisəli siyasət elminin Krallıq və Tiranlıq arasındakı Aristotelvari fərqliliyi izləməyi böyük ölçüdə unutmasının və qeyri-demokratik rejimlərin kateqoriyalaşdırılmasında effektiv yol izləməməsinin geniş ümumi maraqlara cavab verdiyini demək yanlış olar. Biz bu terminologiyaya ona görə müraciət edirik ki, bəzi avtoritar dövlətlər “inkişaf”a meyillidirlər, başqa sözlə desək, onlar iqtisadi artımı təşviq etmək istəyirlər. Qeyri-demokratik rejim ümuminin maraqlarını təşviq edə bilər nöqteyi-nəzəri isə əlbəttə ki, iqtisadi məsələlərin hüdudlarını aşır.
“Hesabatlılıq” (accauntability) termini demək olar, sırf prosedurlara əsaslanan hesabatlılıqla əlaqəli mərhələyəcən gəlib çıxıb – bu, azad və çoxpartiyalı ədalətli seçkilərin keçirilməsi və yaxud keçirilməməsidir. Bir rejimin prosedur baxımdan hesabatlılıqdan uzaq, eyni zamanda isə ruhən cəmiyyətin maraqlarına cavab verəcək şəkildə fəaliyyət göstərməsi bu gün o qədər də görülən bir şey deyil. Hesabatlılığa bir prosedur kimi yox, maddi rifah nöqteyi-nəzərindən baxmaq iki səbəbdən dolayı problematikdir. Birincisi, prosedur hesabatlılığı olan bir çox demokratik rejimin faktiki idarəetmədə qeyri-hesabatlı olduqları aydındır. Seçicilər kasad informasiyadan, etinasızlıqdan, etnik səsvermədən, patronajlıqdan və ya manipulyasiyadan dolayı liderləri adətən cavabdeh saymırlar. Qısası, bu aydın bir faktdır ki, hakimiyyətin formal demokratik prosedurları rəhbər tutması maddi rifaha qarantiya vermir.
İkinci problem isə xüsusilə Şərqi Asiyaya məxsusdur. Xanədan Çini heç bir zaman icraedici hakimiyyəti məhdudlaşdıracaq ali hüquq və formal hesabatlılıq mexanizmləri yaratmasa da, sistemin fəaliyyətində əxlaqi hesabatlılıq əsas yer tutub. Bu, Konfutsizmin məğziydi: Konfutsizm hökmdarların davranışlarını idarə edən və onları idarə olunanların maraqlarını təmin etməyə yönləndirən etik bir doktrinaydı. Bu mənəviyyat sistemi daxili qərarları əsaslı şəkildə məhdudlaşdırılan kompleks bürokratiyada oturuşmuşdu, təkcə imperatorun nəzəri baxımından hüdudsuz hakimiyyəti vardı. Bürokratiyanın vacib funksiyalarından biri nəcib tərbiyə vermək və hakim vəzifəyə gələn hər kəsə hakimiyyətin şəxsi maraqlar üçün deyil, ənənəvi vəzifələri yerinə yetirmək üçün olduğunu izah etmək idi.
Əlbəttə, prosedurlara əsaslanan hesabatlılığı əxlaqi hesabatlılıqdan üstün tutmaq üçün çox sayda əsaslı səbəblər var. İkincisilə bağlı əsas problem informasiyayla əlaqədardır. Əgər despot hətta xoşniyyətlidirsə, o, azad mətbuatın və həqiqi üstünlükləri aşkar edən seçkilər kimi formal prosedurların olmadığı yerdə, ümumi maraqların nədən ibarət olduğunu hardan biləcək? Bundan başqa, necə ola bilər ki, prosedura əsaslanan hesabatlılığın olmadığı mühitdə despotlar hər zaman xoş niyyətlərini qoruyub saxlaya bilsinlər? Xanədan Çinində bu, “pis imperator” problemi kimi ortaya çıxırdı: istənilən anda qorxunc bir despot peyda ola, ənənələri və qəbul olunmuş əxlaq normalarını tapdamaqla cəmiyyətə böyük ziyan vura bilərdi.
Dövlət fəaliyyətinin hesabatı
Bu esse dövlət effektivliyinin analizi baxımından mövcud ölçülərdəki boşluğu dolduracaq hərtərəfli çərçivə işi kimi nəzərdə tutulmayıb. Tam ölçü hədsiz kompleks və həmçinin yəqin, konkret sahəli olardı, necə ki, bir çox dövlətdə bəzi nazirliklər və komitələr fəaliyyət baxımından digərlərindən yaxşı olurlar. Buna baxmayaraq, izn verin, Çin avtoritar dövlətinin analizində müasir hökumətin 3 kateqoriyasından başlanğıc nöqtə kimi istifadə edək. Bu kateqoriyalar institutlaşma, işə qəbul və cavabvermə qabiliyyətidir.
İnstitutlaşma.
İnstitutlaşma deyərkən mən Duqlas Norsun hədsiz geniş mənada istifadə etdiyi qaydaları nəzərdə tutmuram (həm rəsmi hüquqa, həm də kültürə aid olan mənanı), bu, daha çox Samuel P. Hantinqtonun “Siyasi nizam və dəyişən cəmiyyətlər” (1968) əsərindən gəlmə dar tərifdir, burada institutlar “stabil, dəyərli, davranışın yenilənən xüsusiyyətləri” kimi az və ya çox dərəcədə kompleks, uyğunlaşan, avtonom və yaxud əlaqəli ola bilərlər.
Əgər Çin nə qədər institutsionallaşıb deyə soruşsaq, cavab, demək olar, bütün avtoritar rejimlərdən “daha çox” olar. Hakim Çin Kommunist Partiyası (ÇKP) hədsiz kompleks, uyğunlaşan, avtonom və əlaqəli təşkilat kimi, həmçinin elit kadr sistemi və nəhəng cəmiyyətdən üzvlər səfərbər edən partiya kimi təkamül edib. “Siyazi Nizam” əsərində “Sovet İttifaqı siyasət nöqteyi nəzərindən yaxşı inkişaf edib” dediyinə görə Hantinqton çoxlu tənqidlərə məruz qalmışdı, xüsusilə 1989-cu ildə kommunizmin çökməsi fonunda. O, “Kommunist Partiyası siyasi rəqabəti tətikləyən mexanizmdir” deyəndə, əlbəttə ki, səhv edirdi. Ancaq onun “partiya yüksək institutsionallaşmış təşkilatı təmsil edir” fikri həqiqət idi.
Eyni şeyi ÇKP-ya da aid etmək olar. Bir müddət əvvəl tarixdən silinən Misirdəki Mübarək, Tunisdəki Ben Əli və Liviyadakı Qəddafi ərəb diktatorlarıyla müqayisədə Çin rejimi daha çox qanunpərəstdir. Burada hakimiyyət bir şəxsə və ya onun ailəsinə məxsus deyil: 1978-ci ildən bəri Politbüro yanındakı Daimi Komitənin hakimiyyətə nəzarət etdiyi kollektiv liderlik sistemi yaranıb. Hakimiyyətin ötürülməsi əksər avtoritar rejimlərin ən ciddi problemlərindən biri olduğu halda, Çində bu qeyri-şəffaf proses olsa da, bir o qədər də az problemlidir. Bütün klassik leninist partiyalar kimi ÇKP-nin elə elit strukturu var ki, təlimatları iyerarxiyanın yaxın səviyyələrinə ötürə bilir. Bu, elə bir qabiliyyətdir ki, iqtisadi istiqamətləndirmədən tutmuş, siyasi müxalifətə nəzarətə qədər öz qaydalarını diqtə edə bilir, bununla o, digər avtoritar rejimlərdən daha güclü ola bilir.
İnstitutlaşma məsələsində partiyanın ən böyük problemi uyğunlaşmaqla bağlıdır. Əlbəttə, ehkamçı Kommunist Partiyası özündə biznesmenləri və peşəkarları (Jianq Zeminin “Üç Təqdimatçı”sı altında) birləşdirir və kapitalist iqtisadiyyatını təşviq edirsə, deməli, uyğunlaşma modelidir. Lakin ÇKP-nin ideloji Marksist-Leninist maneələri aşmaq üçün açıq-aydın məhdudiyyətləri də var. Onun “Ərəb baharı”na olan paranoyak reaksiyası daha liberal diktatorluğa keçid fikrinə yer qoymadığını işarə edir.
İşə qəbul.
Çinin siyasi və administrativ sistemindəki himayədarlıq və korrupsiyası səviyyəsini müəyyən etmək ən çətin məqamlardan biridir. Korrupsiya məsələsində Çinin üzü ağ deyil. “Beynəlxalq Şəffaflıq” 2010-cu il Korrupsiya Qavrama İndeksinə görə, o, 178 ölkə arasında 78-ci pillədə qərarlaşmaqla Yunanıstan, Vanuatu və Kolumbiyayla qonşudur. Buna baxmayaraq, bu göstərici Çin sistemində korrupsiyalaşmanın təbiətini və genişliyini izah etmək üçün sadəcə olaraq kifayət eləmir. Çincə “Guanxi” termini “qeyri-rəsmi təsir” mənasını verir, o cümlədən ÇKP-nin strukturunda fraksiyalar və himayəçi qruplar açıq-aydın fəaliyyət göstərirlər. Çin mətbuatında və ya mikrobloqlarda yerli rəsmilərin, developerlərin və digər elitaların korrupsiya sazişlərinə dair saysız-hesabsız xəbərlər yayımlanır. Müntəzəm olaraq belə xəbərlərdən biri qalmaqal təsiri də yarada bilir, 2008-ci ildə körpələr üçün nəzərdə tutulmuş xarab dərman və yaxud eyni ildə Siçuan zəlzələsindən sonra aşkar edilən qüsurlu inşaat belə hadisələrə misal ola bilər. Üzümüzə gələn 2012-ci il dəyişikliyi daxil olmaqla siyasi liderlərin seçimi də tamamilə qeyri-şəffaf bir prosesdir.
Amma bunlara baxmayaraq, Çin sistemi əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrin neopatrimonial siyasətlərilə müqayisədə şəxslər üzərində qurulmayıb və daha moderndir. Qədim ənənələrə dayandığından sistemdə dayanıqlı meritokratik xüsusiyyətlər var, buna partiyaya, dövlət bürokratiyasına işə qəbuldan tutmuş, iyerarxiyalar boyunca təşviqat işləri daxildir. “Guanxi” qapıların açılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər, ancaq məsələ irəliləməyə gələndə hər kəs eynidir. Çirkin korrupsiya ilə bağlı əksər əhvalatlar partiyanın və dövlət strukturunun aşağı pillələrindən gəlir. ÇKP-nin yüksək-çinli məmurları özləri və ailələri üçün böyük imtiyazlardan yararlansalar da, heç kim iddia edə bilməz ki, onlar, məsələn, Rus siyasi fiqurları kimi astronomik məbləğlərdə vəsaitləri öz ciblərinə ötürürlər. Çində politbüro yanındakı Daimi Komitənin yeni üzvlərinin qeyri-rəsmi şəkildə yoxlanılması prosesi yayğındır: müxtəlif əyalətlərdə və iqtisadi sektorlarda əldə edilən geniş administrativ təcrübəyə malik olmadan vəzifəyə seçilmək çox çətin məsələdir.
Gələcəyə gəldikdə isə, yenidən ortalığa gələn məsələ Minxin Peyin dediyi kimi, Çində sistemi dağılacağıdır. Burada 2000-ci illər ailə imtiyazları və imkanları olan “prinselinglər” (kiçik əyalət və bölgə başçısı) sinfinin yüksəlişi və hakimiyyət mövqelərinə gəlmələrilə yadda qaldı. Martin Şeferin qeyd etdiyi kimi, kommunist partiyalarının ilk dövrlərdə korrupsiya göstəriciləri aşağı olur, hakimiyyətə gəlmək yolunda mübarizə apardıqlarından bölüşdürmək üçün resursları məhdud olur. Lakin hakimiyyət təmin edildəndən sonra elitalar yenidən patrimonalizasiyaya və davamlı hakimiyyətə meyillənirlər. Bunun müasir Çində hansı dərəcəyədək baş verdiyini ölçmək isə əlbəttə ki, qeyri-mümkündür.
Cavabvermə qabiliyyəti.
Çin siyasi sistemində əslində aşağılara istiqamətlənən rəsmi siyasi hesabatlılıq yoxdur. Yerli seçkilər məhduddur, digər Asiya ölkələrində olduğu kimi Çin vətəndaşlarının yerli hakimiyyət orqanlarını buraxdıqları səhvlərə görə məhkəməyə vermək hüquqları var. Lakin əksər müşahidəçilər bu fikirdədirlər ki, bu təsisatlar dövlətin rəftarını dəyişmək üçün vətəndaşlara cüzi də olsa səlahiyyət vermir. Demokratik ölkələrdə dövlət hakimiyyətini təftiş edən mətbuat burada ciddi-cəhdlə məhdudlaşdırılıb.
Çin sistemində rəsmi hesabatlılıq tamamilə yuxarıya, partiyaya və partiyanın ali qərarverici eşalonlarına doğru istiqamətlənib. Bu baxımdan müasir Çin hökuməti xanədan dövrlərinin mərkəzləşmiş dövlətinin strukturunu təkrarlayır və onun problemlərini dirildir. Çünki hesabatlılıq yuxarıya doğru nəhəng bürokratiya aparatından keçir, hökumətin ali nümayəndələrinin bir nömrəli problemi aşağı qatlardakıların davranışlarını monitorinq və nəzarət etməkdən ibarətdir, bu da ki, klassik prinsipal-agent probleminə (prinsipal-agent problemi – qurumun sahibləri ilə işçilərin məqsədləri arasındakı fərq – tərc) gətirib çıxarır. Xanədan Çinində iyerarxiyanı qat-qat etməklə, onlara bir-birinin üstündən nəzarət etmək tendensiyası vardı: Luoyanqın, Çanqanqın və ya Pekinin mərkəzi bürokratları əyalət bürokratlarının bir neçə qatını monitorinq edirdi: Xədimlər korpusu mərkəzi bürokratları monitorinq edirdi: “Xədimetmə idarəsi” isə xədimləri monitorinq edirdi. Bu, hazırkı situasiyadan, ən yuxarıda qərarlaşan partiyadan və rəsmi hökumət bürokratiyasına nəzarətdən kəskin şəkildə fərqlənmir.
Partiya bəziləri köhnə, bəziləri müasir olmaqla aşağı vəzifəli məmurların hesabatlılığını gücləndirmək üçün bir çox texnikalardan istifadə edir. Yerli hakimiyyətlər iqtisadi performanslarına görə sıralanır, yerli məmurlar isə resurslar və təşviqat üçün bir-birlərilə mübarizə aparmağa yönləndirilirlər. Aşağı administrasiya səviyyəsində korrupsiya geniş yayılsa da, məmurların heç vəchlə keçə bilməyəcəkləri qırmızı xətt də var: hərgah onlar bu qırmızı xətti keçsələr, məhkəməyə cəlb oluna, hətta edam edilə bilərlər.
İstənilən mərkəzləşmiş iyerarxiyanın fundamental problemi informasiyayla əlaqədardır. Demokratik hesabatlılıq məsələsində güzəştə getməsələr də, avtoritar dövlətlər ən aşağı səviyyədə nələrin baş verdiyindən əhatəli məlumatlı olmaqla effektiv fəaliyyət göstərirlər. Prinsipal-agent nöqteyi nəzərindən, agentin davranışlarını özünün hesabatına əsaslanmadan monitorinq edən bir neçə yol var. Bu, müasir Çin barədə iki fenomenə – dövlət administrasiyasında sorğudan geniş şəkildə istifadəyə və dövlətin fəaliyyətinə edilən onlayn tənqidə məhdud dözümə – işıq ucu tutur.
Çin dövlətinin internetə nəzarəti və monitorinqi çox məşhurdur, məlumatlara əsasən, bu işə 50 min senzor cəlb edilib və o, Çİn istənilən avtoritar ölkədən qat-qat qabaqdadır. Yaxşı məlum olduğu kimi, mikrobloqlarda və internet diskussiyalarında dövlətin performansına tənqidlər çoxalanda, dövlət onları bir qayda olaraq qapadır. Ancaq şərhlərin dövriyyədə olduğu bir neçə saat ərzində dövlət öz tənqidçilərini təkcə müəyyənləşdirmir, həmçinin onların nə danışdıqlarına da qulaq asır. Şayiələrə görə, Hu Jintao (Çinin keçmiş prezidenti – tərc) müntəzəm olaraq internet forumlarda və Sina.com-da (yerli-tvitter) edilən söhbətlərin hesabatını alır.
Bu cür mexanizm sayəsində partiya təkcə ictimai fikri şəkilləndirmir, həmçinin bu yolla o, hadisələrin fövqündə qalmağa çalışır ki, xalq narazılığı partlayıb ictimai etiraz formasında zorakı hərəkətlərə çevrilməzdən qabaq ona cavab verə bilsin. Kimsə buna sinikcə baxa və dövlətin xalqa qazını çıxarmağa imkan verməklə öz qüdrətini və imtiyazlarını qoruduğunu deyə bilər: yaxud bir başqası bunu ictimai fikrə cavab vermək üçün idarəçilərin demokratiyanı yamsılaması kimi qiymətləndirə bilər.
Bir mənada Çinin avtoritar idarəçiliyi modern Qərb şirkətindəki korporativ idarəçilik kimi qurulub. Hər iki halda formal hesabatlılıq yuxarıya doğru istiqamətlənib, Çində bu, partiyanın yuxarı dairələrinə tərəf istiqamətlənibsə, korporasiyalarda səhmdarlara, yaxud idarə heyətinə tərəf istiqamətlənib. O, formallıq nöqteyi-nəzərindən nə vətəndaşların, nə işçilərin, nə də istehlakçılarin maraqlarına cavab verir. Baxmayaraq ki, iyerarxiya həm də bu maraqlı tərəflərin istəklərini doğrultmasa, zərər görə bilər.
Bu xüsusiyyətlərə diqqət çəkməklə, mən Çin dövlətinin hesabatlılığının demokratik dövlətlərin hesabatlılığıyla hansısa mənada müqayisə oluna biləcəyinə dair mülahizə yürütmürəm. Partiya iddia edir ki, onun belə idarəetməsinə birmənalı razılıq var, həmçinin bəzi sorğular göstərir ki, bir çox çinli dövlətin onların arzularına uyğun fəaliyyət göstərdiyinə inanır. Ancaq formal hesabatlılıq və ifadə azadlığı yoxdursa, bunun həqiqət olduğunu biz haradan biləcəyik?
Həqiqi demokratik hesabatlılıq təkcə iqtisadi artıma nail olmaq üçün lazım deyil, o, sadəcə lazım olduğu üçün lazımdır. Hər gün sadə çinli vətəndaşların hüquq və ləyaqətlərini dövlət daha çox inkar edir və görməzdən gəlir, bu, hər il baş qaldıran çox sayda zorakı sosial etirazların da əsas qaynağıdır.
Bununla belə, Çin dövlətinin vətəndaşlarının ehtiyacı olan şeylərlə – əsasən, təhlükəsizlik, iş, yüksələn həyat şəraiti – təmin etmək qabiliyyəti açıq-aydın əksər avtoritar ölkələrinkindən yüksəkdir. Bunu başa düşməliyik, yoxsa Çinin regiondakı və onun hüdudlarından kənardakı demokratik təcrübəyə niyə meydan oxuduğunu dərk etməyəcəyik.
Demokratiya və Şərqi Asiyada dövlətin gələcəyi
Şərqi Asiyada bir neçə ölkə Çinsayağı mərkəzi dövlətin varisləridir, onların iqtisadi uğurlarının arxasında da bu dayanır. Yaponiya, Cənubi Koreya və Tayvan özlərinin yüksək artım mərhələlərində ambisiyalı sənaye siyasəti həyata keçirən yüksək rəqabətli inkişaf edən ölkələr idilər, bu ölkələrdə icraedici hakimiyyətin təftişinə xidmət edən ali hüquq və demokratik institutlar sonradan formalaşdı. Demokratik təsisatların mövcudluqlarını özbaşına necə sürdürəcəklərinə dair tipik bir sual vermək əvəzinə, biz hüququn aliliyi və demokratik institutların varlığının və ya yoxluğunun Şərqi Asiyada dövlətin fəaliyyətinə necə təsir edəcəyini analiz etməliyik. Zənnimcə, bu, düzgün yanaşmadır, ona görə ki, demokratiya böyük ölçüdə iqtisadi performansa və dövlətin fəaliyyətinin digər nəticələrinə əsasən qiymətləndiriləcək.
Ali hüquq və demokratik hesabatlılıq yüksək səviyyəli dövlət fəaliyyəti üçün vacibdir. Hüquqa əsaslanmayan və proqnozlaşdırılmayan, xüsusi mülkiyyət hüquqlarını qorumayan dövlətlər iqtisadi fəaliyyətlərində maneələrlə üzləşəcəklər. Və əgər onların demokratik hesabatlılığı olmasa, pis liderləri hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaqdan, yaxud onlara öz fəaliyyətlərinə dair arayış verməkdən başqa çarə qalmayacaq. 2011-ci ildə baş verən yüksək sürətli dəmir yolu qəzasıyla əlaqədar hadisələrin ictimai müzakirəsinə Çin hökumətinin icazə verməməsi ölkənin gələcək dəmiryolu təhlükəsizliyi üçün yaxşı hal sayıla bilməz. Bununla belə, demokratik sistemdə də nəzarət və təftişin həddindən artıq çox olması qərarların verilməsini çətinləşdirə və prosesi bataqlığa sürükləyə bilər. Yaponiya milli hökumətinin Fukusima Dayişi nüvə reaktoru böhranı zamanında həyati vacib təchizatların helikopterlərdən aşağı atılmasını nəzərdə tutan qadağanı aradan qaldıra bilməməsini buna misal göstərmək olar. Aydındır ki, hakimiyyətin institutsional olaraq bölünməsini Qari Koks və Metyu Makkubinsin “məqsəd ayrılığı” olaraq xarakterizə etdikləri məfhum müşayiət edəndə, problem daha da kəskinləşir – bu, siyasi məsələlərdə seçicilər arasında narazılıqlara səbəb olur. O vaxtlar ki, Yaponiya, Cənubi Koreya və Tayvanda demokratik siyasət mürəkkəb milli məsələləri həll etməkdənsə, taktiki üstünlük əldə etmək marağında olan partiyalar arasında qütbləşmişdi, onda bu ölkələrin hər üçü illər boyu məqsəd ayrılığı böhranı kimi xarakterizə edilə biləcək məfhumdan əziyyət çəkirdilər. Nəticədə Yaponiyada iqtisadi islahatlar, Tayvanda isə milli müdafiə kimi vacib məsələlər dalana dirənmişdi.
Heç vaxt sistemli şəkildə verildiyini görmədiyim vacib bir empirik sual var: Şərqi Asiyada demokratiyanın bürokratiyanın keyfiyyətinə təsiri nə qədərdir? Əvvəlcə qeyd etdiyim kimi, Şərqi Asiya demokratiyaları möhkəm dövlətlər üzərində, ancaq yaxşı təşkilatlanmış sosial aktyorlar olmadan təşəkkül tapıblar. İndi bu balans sürətlə dəyişir. Uzun müddətli sülh və stabillik dövründə ortaya çıxmağa meyilli olan güclü maraq qrupları burada da peyda olub. Yaponiyanın müxtəlif cəbhələrdə – ticarətin liberallaşmasından tutmuş kənd-təsərrüfatının modernləşməsinədək – fəaliyyət göstərməyə niyə müvəffəq olmadığına dair aparılmış ümumi analizlər göstərir ki, bu ölkədə olduqca kiçik maraq qrupları böyük islahatların aparılmasına əngəl olmaq iqtidarındadırlar. Klassik müharibədən sonrakı Asiya dövlət idarəçiliyindəki əsas xüsusiyyətlərdən biri dövlətin lazım gələndə özəl-sektor aktyorlarını intizama salmaq bacarığı idi – yaxud Stefan Haqqard və Robert R. Kaufmanın qeyd etdiyi kimi, digər regionlarla müqayisədə burada dövlət qəsbi və icarədar axtarışı həvəsi aşağıydı. Maraqlıdır ki, bu, Şərqi Asiya demokratiyalarında indi daha az xarakterikdir, nəinki 40 il əvvəl.
Şərqi Asiyanın bütün dövlətləri, demokratik və avtoritar olmalarından asılı olmayaraq, növbəti iyirmi ildə onların siyasi sistemlərini sınaqdan keçirəcək böyük problemlərlə üzləşəcəklər. Regionun hansı -avtoritar, yoxsa demokratik ölkələrinin bu situasiyayla daha yaxşı baş edəcəyinə dair fərziyyə irəli sürməyə isə dəyər.
Bir məsələ – regionun bütün ölklələrinin az, ya da çox dərəcədə tətbiq etdiyi ixracyönümlü artım modelinin dəyişdirilərək, ixracata güclü daxili tələbatın əlavə edildiyi daha balanslı sistemə keçid – əndişə yaradır. Raghuram Rajan qeyd edir ki, Yaponiyanın bunu gerçəkləşdirmək cəhdləri iflasa uğrayıb – baxmayaraq ki, yapon liderlər hələ 1985-ci ildə valyuta bazarlarında Plaza Akkord sazişinə girəndən bəri, daxili-tələbata əsaslanan sistemə tərəf istiqamətlənmənin vacibdliyini dərk etmişdilər, lakin istehlakçılıq dərəcəsini artırmaq, yaxud ixracatyönümlü sənayelərlə iqtisadiyyatın qalan sahələri arasındakı məhsuldarlıq boşluğunu aradan qaldırmaq məsələsində çox cüzi irəliləyişə nail olunmuşdu. Bunun əsas səbəblərindən biri ən azından müəyyən qədər siyasidir. 1990-cı illərin əvvəllərində Yapon əmlak bazarındakı partlayışdan sonra, başladılan stimullaşdırma cəhdləri çox effektsiz oldu, məhsuldarlığı artırmaq üçün infrastruktur layihələrini maraq qrupları üzərindən idarə etmək istəyi Yaponiyanın maliyyə baxımdan irəliləməsi mümkün olmayan cığıra salınmasıyla yekunlaşdı.
Bəs görən, bu məsələdə avtoritar Çin daha yaxşı nəticəyə nail olacaqmı? Çin hökuməti illər əvvəldən daxili tələbatı stimullaşdırmağın gərəkli olduğunu anlayıb və bunun üçün ölkə içindəki kasıb bölgələri inkişaf etdirməkdən ötrü xeyli maliyyə yatırıb. Biz həmin investisiyaların uzunmüddətli perspektivdə arzulanan effektə nail olub-olmayacağını hələlik bilmirik. Aydındır ki, Çində qərarların qəbul olunmasına təsir edən maraq qrupları da var, məhz buna görə bir çox çinli rəsmilər müxtəlif developerlər, sənayeçilər və digərlərilə əməkdaşlıq etdiklərindən zənginlik əldə ediblər. Çin avtoritar sistemi ölkə sahillərindəki ixracatçıların mənfəətlərinə müqavimət göstərəcək qədər güclüdür, yoxsa artıq bu müqavimət qırılıb? Bu empirik sualın cavabı da hələlik bəlli deyil.
Doğumların azalması və uzunömürlülüyün artması nəticəsində ictimai müqavilə məsələsini yenidən gündəmə gətirmək – əndişə yaradan digər ikinci vacib məsələdir. Bu məsələdə Yaponiyanın lider olduğu çoxuna bəllidir, ancaq demokratik və avtoritar olmalarından asılı olmayaraq, Şərqi Asiyanın bütün dövlətləri 21-ci əsrin birinci yarısında eyni problemdən əziyyət çəkəcəklər. Çinin doğuş reytinqi Yaponiya, Sinqapur, Cənubi Koreya və Tayvanınkı qədər kəskin şəkildə düşməyib, amma hətta bir uşaq siyasəti aradan qaldırılsa belə, Çində 15 ildən sonra doğuş reytinqi aşağı düşməyə başlayacaq. Asılılıq dərəcəsini artırmaq istəyi isə bir çox ağrılı qərarların verilməsinə səbəb olacaq, məsələn, işçilərin gələcəkdəki kiçik izdihamlarına yüksək vergilər qoyulacaq: təqaüdlər və səhiyyə imtiyazları kəsiləcək; təqaüd yaşı artırılacaq; və çox güman tibbi prosedurlar rasionlaşdırılacaq.
Demək olar bütün inkişaf etmiş demokratiyaların maliyyə problemləri təcrübələri açıq-aydın sübut edir ki, belə qərarları qəbul etmək heç də asan və problemsiz başa gəlmir. Ancaq elə burada idarə olunanların razılığına əsaslanan demokratik sistemin ən möhtəşəm məziyyətlərindən biri ortaya çıxır: belə ki, demokratik sistemlər birmənalı olaraq, daha çox sosial aktyorun razılığını istədiyindən və ona arxalandığından qəbul edilən qərarlar böyük dəstəklə müşayiət olunur. Koks və Makkubinsin də qeyd edəcəyi kimi, demokratiyalar qətiyyətli olmaq üçün qətiyyətli olurlar. Düzdür, Çin kimi avtoritar sistem əhaliyə istəmədiyi qərarları məcburən yeridə bilər, lakin o, bu zaman ağlasığmaz qurbanların qarşılığında, baş verə biləcək sosial partlayış riskini də gözə almalıdır.