Parlament konstruktivist (konstruktivizm tərəfdarı) adlanan qüvvələrin əsasında, rejiminin mövcud barışmaz tənqidçilərinin iştirakı olmadan formalaşdırılacaq ki, bu da Azərbaycan-Avropa strateji modernləşdirmə ideyasına tam uyğundur
Azərbaycanda tanınmış insan hüquqları müdafiəçilərinin həbsləri, “etibarsız” QHT-lərin hesablarının bağlanması və ofislərində axtarışların aparılması xaricdə olduğu ilə müqayisədə ölkədə daha çox sual doğurdu.
Beynəlxalq ictimaiyyətin, daha doğrusu, Azərbaycanın öz öhdəliklərinin bağları ilə bağlı olduğu təsisatların buna münasibəti hər şey görmüş xalqa zəif və qeyri-adekvat görünürdü.
Yəqin ki, bunu Avropa siyasətçilərinin yay tətili, Bakıda Amerika səfirinin olmaması (“köhnə” səfir gedib, yenisi isə hələ gəlməyib) ilə izah etmək olar. Belə bir xarici siyasət düzümü prezident İlham Əliyev administrasiyasına repressiv maşının nazimçarxını tam gücü ilə işə salmağa imkan verdi. Vətəndaş cəmiyyətinin itaət etməyən hissəsinə qarşı belə bir açıq hücumu bir neçə səbəblərlə izah etməyə cəhd göstərmək olar.
Siyasi məhbuslar məsələsinin neytrallaşdırılması
Birincisi,
iyulun 27-də başlamış son həbslər bir sıra illər ərzində iqtidarda kin oyandıran siyasi məhbuslar məsələsinin həlli üçün fəal lobbiçilik edən və bu yaxınlarda gizli surətdə yaradılmış “siyasi məhbusların vahid siyahısı” işçi qrupunun fəal iştirakçıları olmuş insan hüquqları müdafiəçilərinə toxundu. İlk dəfə idi ki, hakimiyyətin nəzarət etmədiyi Azərbaycan hüquq müdafiəçiləri Avropa Şurasının siyasi məhbus anlayışı üzrə meyarları (rəsmi Bakının da qəbul etdiyi) əsasında birləşə və dərhal azad edilməli olan siyasi məhbusların vahid siyahısını tərtib edə bildi.
Hüquq normalarından daha çox anlayışlara əsaslanan Əliyevin hüquq müdafiəçilərinin bu gizli təşəbbüsünə bu qədər sərt repressiv reaksiyasını anlamağa cəhd etmək olar. Məsələnin tarixçəsi ilə qısaca tanışlıq göstərir ki, Bakı siyasi məhbusların mövcudluğunu heç bir vaxt qəbul etmək və AŞPA-nın siyasi məhbuslar üzrə məruzəçisi alman deputatı Ştrasseri qəti tanımaq istəməyib. Nəhayət, AŞPA-nın son yanvar sessiyasında problem kompromislə həll edildi: məruzəçi vəzifəsi ləğv olundu və Azərbaycan AŞ-nın siyasi məhbuslar üzrə meyarlarını qəbul etdi.
AŞPA-nın iyun iclasında üçtərəfli işçi qrupun (hökumət – AŞPA-nın Monitorinq qrupunun həmməruzəçisi Arqamunt – iştirakına hökumətin razı olduğu Azərbaycanın hüquq müdafiəçiləri) yaradılması məsələsini razılaşdıraraq tərəflər daha irəli getdilər. Bunun ərəfəsində iqtidar təzyiq göstərmək yoluyla alternativ siyahısı ilə çıxış edən hüquq müdafiəçilərini neytrallaşdırmağa çalışdı. Belə ki, 132 siyasi məhbusun siyahısı üzrə lobbiçilik edən Sülh və Demokratiya İnstitutunun direktoru Leyla Yunusa qarşı cinayət işi qaldırıldı.
Lakin iyulun sonunda insan hüquqlarını müdafiə edən təşkilat və vəkillərin koalisiyası şəklində ciddi gözlənilməz bir alternativin mövcudluğu məlum oldu. Vahid platforma və vahid siyahı əsasında birləşərək onlar siyasi məhbuslar probleminin Əliyev və Avropa Şurasının rəhbərliyi arasında razılaşdırılmış həlletmə sistemini dağıdırdılar. Görünür, prezident özünü aldadılmış və təhqir olunmuş saydı və İtaliya motivlərinin təsiri altında öz xətirqıranlarına qan qisası elan etdi. Amma həbs yolu ilə kənaretmə metodunu tətbiq edərək hüquq müdafiəçilərinin əlbirliyinin qarşısını almaq üzrə bütün cəhdlər faktiki olaraq nəticə vermədi, çünki siyasi məhbusların vahid siyahısı və onların tərtibatçılarının siyahısı cəmiyyətə məlum oldu.
Konkret olaraq bu məsələ üzrə administrasiya vətəndaş cəmiyyətinin daha geniş dairəsi ilə (amma vahid siyahı təşəbbüskarları ilə yox) müəyyən bir dialoqa başlayaraq öz strategiyasını yenidən qurmalı olacaq. Bu mərhələdə Əliyevin strateqləri üçün təşəbbüsü itirməmək və siyasi məhbuslar üzrə AŞPA ilə daha uzun müddətə hesablanmış danışıqları davam etdirmək vacibdir. Administrasiyadan onun vahid siyahı ilə razılaşacağını və öz siyasi opponentlərini azadlığa buraxacağını gözləmək ən böyük sadəlövhlük olardı.
Strateji modernləşmə
İkincisi,
rejimin əsas rifah amili kimi neft hasilatının azalması, Ukrayna böhranı, Qərb demokratiyasının rolunun artması şəraitində Əliyev avtoritar rejimin demontajı (sökülməsı) üçün tədbirlər görməyə məcburdur. Avropa Komissiyasının Azərbaycanla tezliklə strateji müasirləşdirilmə üzrə saziş bağlanacağı xüsusunda təşəbbüsü bunu sübut edir. Strategiya anlayışının özü nisbətən uzun müddət üçün hesablanmış fəaliyyəti tədbirlər nəzərdə tutur ki, bu da hər iki tərəfi və ilk növbədə, rejimi qane edir.
Müasirləşmə mövzusu yeni deyil və uzun müddət prezident administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev kimi Əliyev ideoloqlarının qərb hakim dairələrində lobbiçiliyini etdiyi mövzulardandır. Sistemin karkasının dəyişdirilməsini nəzərdə tutan bu təşəbbüs, islahatları yuxarıların keçirməyə başlaması prinsipinə əsaslanır. Bu fikir Azərbaycanda əsas oyunçu olan ABŞ-a yaxındır. Vaşinqtonun hər iki keçmiş energetika elçiləri – diplomatik missiyasının rəhbərləri Metyu Brayza və Riçard Morninqstar bu, inqilabi yox, təkamüli demokratiya ideyasını ardıcıl surətdə ifadə etmişlər. Bu ideya sistemin dövlət başçısı tərəfindən Vahid pəncərə, ASAN xidmət, Elektron məhkəmə və s. bu kimi müxtəlif beynəlxalq layihələr çərçivəsində islah edilməsini nəzərdə tutur. Azərbaycana növbəti energetika nümayəndəsi Robert Sekutanın səfir vəzifəsinə təyin edilməsi bu xəttin davam etdirildiyini göstərir.
Təkamüli demokratiya kontekstində Əliyev qərbpərəst QHT, KİV, siyasi partiyaların vasitəsilə aşağıdan qəsdən təzyiqin törədilməməsi barəsində məsələ qaldıra və ya şərt qoya bilərdi. İslahatlar yalnız onun iradəsi ilə qəti surətdə buyurulmalıdır və ondan başqa heç kəs bunu edə bilməz. Məsələnin bu tərəfinin digər mühüm aspekti bundan ibarətdir ki, tələblərin azaldılması siyasi rəqiblərin fəallaşması və ictimai aktivliyin artmasına gətirib çıxara bilər, bu isə siyasi sabitsizliyə və iqtidar və xarici oyunçuların onların üzərində nəzarəti itirə biləcəyi qeyri-müəyyən proseslərin genişlənməsinə təhrik edə bilər. Bu, prinsipcə, baş verə bilər, çünki ictimai münasibətlərin yayı çox sıxılıb və belə bir şəraitdə ictimai saziş bağlamaq çətin, az qala həyata keçirilməz bir məsələyə çevrilir.
Əliyevin 2003-cü ildə hakimiyyətə gəldiyi andan etibarən onun cəmiyyət, komandası və bütünlüklə ölkə üzərində şəxsi nəzarətinin gücləndiyini görmək olar və indiki aralıq kulminasiya nöqtəsi onun siyasi Olimpin zirvəsinə yüksəlişinin yalnız bir hissəsidir. Heç bir vəchlə bu yüksəlişi nə isə müstəqil bir hadisə hesab etmək olmaz – buna hakimiyyətin daxili qeyri-sabitliyi, dövlət və beynəlxalq ittifaqların Azərbaycan və bölgədə xarici maraqları səbəb olub.
İndiki trend göstərir ki, onun hakimiyyətinin mütləqləşdirilməsi hələ başa çatmayıb. Əslində, o, anaxronik, zəmanənin tələblərinə uyğun olmayan komanda və ictimai təsisatların mövcudluğu şəraitində başa çata bilməz, buna görə də cəmiyyət və ətrafına təzyiqlər artacaq. Bu mənada, parlament seçkilərinin keçiriləcəyi 2015-ci il həmin strategiyada əsas məqamlardan biri olur. Bu ili idarəolunan demokratiya sisteminin yaradılması prosesinin başlanğıcı kimi qeyd etmək olar. Gözlənildiyi kimi, parlament konstruktivist (konstruktivizm tərəfdarı) adlanan qüvvələrin əsasında, rejiminin mövcud barışmaz tənqidçilərinin iştirakı olmadan formalaşdırılacaq ki, bu da Azərbaycan-Avropa strateji modernləşdirmə ideyasına tam uyğundur.
