“Çəkmək istəyən çəkər, qalanı bəhanədir”
Rüfət Həsənov azərbaycanlı tamaşaçıya daha çox 4 il əvvəl həmrakı Elvin Adıgözəllə birlikdə çəkdiyi “Buqələmun” filmindən tanışdır. Amma yəqin ki, gənc yaradıcı ömrünün böyük hissəsini Azərbaycandan kənarda yaşayan Rüfətin zəngin və maraqlı yaxın keçmişindən çoxunun xəbəri yoxdur. Rüfət Amerikada təhsil aldıqdan sonra ordakı yerli telekanalla əməkdaşlıq edib, daha sonra isə Rusiyanın məşhur “Дождь” telekanalında çalışıb. Moskva kino mühitinə qaynayıb-qarışaraq, Rusiyada bir neçə film çəkib. Hazırda, Rüfət Azərbaycandadır və gənc rejissorun indi vətənindəki fəaliyyəti, keçmişdəki işləri, eyni zamanda müasir kino mühitimizin vəziyyəti barədə danışmaq qərarına gəldik.
-Rüfət, gəlin ondan başlayaq ki, fiziki və yaradıcı olaraq, indi hardasınız?
-Ən çətin sual elə budur, məncə. Apreldə 30 yaşım tamam oldu, 15 yaşımdan xaricdə yaşamışam. İnstitutu Amerikada, magistraturanı Moskvada oxudum, sonra Litvaya köçdüm, 3 il orada yaşadım. Bir ildən çoxdur ki, Azərbaycandayam. Burada hazırda bir neçə layihəm var. Əsas layihəm Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sifarişi ilə çəkdiyim tammetrajlı filmdir. İndi sən zəng etməmişdən əvvəl montajın son versiyasını bitirmək üzrə idim.
– Amerikada yaşayıb, təhsil almısınız, bildiyim qədərilə orada telekanalda çalışmısınız. Amerikadan Rusiyaya niyə qayıtdınız? Niyə orda qalıb karyera qurmaq barədə düşünmədiniz?
– O vaxt 21 bir yaşım var idi, düşündüm ki, dünyanın bu tərəfində, yəni Avropada, Rusiyada Amerikanın diplomu ilə şansım daha çox olar. Nəinki adi emiqrant kimi Amerikada. Bilmirəm, bəlkə də mən yalnış düşünürdüm, amma Amerikada ancaq ingiliscə desək, “entry level”, ən başlanğıc bir işdə qala bilərdim, assistentin assisteni kimi işləyərək, yavaş-yavaş , 5 ilə də hansısa bir səviyyəyə çata bilərdim. Amma sözün açığı, səbrim çox azdır ( bu, həm problemdir, həm də problem deyil). Düşündüm ki, bura qayıtsam, Amerikanın diplomu ilə nəyəsə daha tez nail ola bilərəm. Elə də oldu. Moskvaya köçəndən 2 il ərzində, Moskvada kino aləmində, rus dilində desək, “ tusovkada” tanınmış rejissor deməzdim, montajçı idim, montajçı kimi tanınırdım. 10 il ərzində 30-dan çox film montaj etmişəm. Montaj elədiyim filmlər Lokarno festivalından tutmuş Kinotavra kimi gedib. Lokarnada 2 tammetrajlı filmim mükafat aldı, “İntim yerlər” filmim Kinotavrda 3 mükafat aldı. Qayıtmaqda səhvmi eləmişəm, düzmü, bu barədə düşünmürəm, çünki məncə, retrospektiv baxmağın faydası yoxdur. Məntiqsiz bir şeydir, oturub fikirləşirsən ki, kaş ki, mən belə edərdim, amma artıq belədir.
– Rusiyada fəaliyyət göstərən “Дождь” telekanalında işləmisiz. Ordakı işinizdən danışa bilərsinizmi?
– “Дождь”-da 2 ildən çox işlədim, 2012-2013-cü ilərdə. Uzaq tanışım sayəsində “Дождь”-da işə düzəldim. Onlar rejissor axtarırdılar, məni təklif etdilər. Maraqlı oldu, demək olar ki, “Дождь»-un ən maraqlı vaxtları idi. Xoşuma gəlirdi. Mən ordakı ilk 5 rejissordan biri idim. Promo anonsları mən çəkirdim.
– Bəs niyə getdiniz?
– Hansısa bir nöqtəyə çatandan sonra hər şey darıxıdırıcı gəlir. Hiss elədim ki, tam fərqli bir şey istəyirəm. Bakıya gəldim və “Buqələmun”u çəkdim Elvinlə.
– Bir az da həyatınızın Litva dövründən danışardınız. Orada yaşamaq yaradıcı plan idi, ya şəxsi məsələ? Bir rejissor kimi özünü ifadə etmək fikrinizmi var idi?
– Şəxsi məsələ idi. Litvada təxminən 3 il yaşadım. Evli idim, sonra ayrıldım. Karyeraya aid bir şey deyildi. Amma əslində, o dövr də mənə lazım idi.
– Azərbaycanda da film çəkmisiniz və o film də kifayət qədər festivallara getdi, uğur qazandı. Azərbaycanın kino mühitinin bu filmə münasibəti necə oldu, bundan xəbərsizəm. Maraqlıdır, Amerikada işləmisiz, Rusiyada filmlər çəkmisiz, Azərbaycanda da film çəkmisiniz, indi də film üzərində işləyirsiniz. Müqayisə edəndə nə düşünürsünüz: bir rejissor, yaradıcı adam kimi etnik kimlik rol oynayırmı rejissorun fəaliyyətində, karyerasında? Məsələn, azərbaycanlısınız deyə, burada şansın daha çoxdur deyə bir şey varmı?
– Deməzdim. Əslində, bəlkə də hansısa leqal, bürokratik prosedur cəhətdən buna baxsaq, elə ola bilər. Məsələn, Rusiyada Kino Fondu, yaxud Mədəniyyət Nazirliyinə hansısa Rusiya vətəndaşı olan rejissor və mən ssenarimizi versək, Rusiya vətəndaşının şansı məndən çoxdur. Amma deməzdim ki, etnik faktor mühüm məsələdir. Məncə, rejissor rejissordur, ya yaxşı ssenari yazmısan, ya da yazmamısan. Azərbaycanda da həmçinin. Ancaq burda vəziyyət tam ayrıdır. Məncə bir müsahibə bəs etməz ki, bunu müzakirə edək. Burada plastika başqa cürdür. Burada kinoya tam başqa cür yanaşmaq lazımdır, məncə.
– Rüfət, istəyərdim “Buqələmun” filminə Azərbaycandakı reaksiyadan danışasınız. Çünki Azərbaycan xaricində festivallarda maraq doğurdu, festivallarda iştirak etdi. Bu filmə münasibət necə oldu Azərbaycanda?
– Əslində, mənim nə xəbərim var, nə də ki, marağım. Məncə, yaradıcı insan ona görə nəsə edir ki, bu, onun üçün hava kimi bir şeydir. Çünki bundan başqa heç nə bacarmır. Elə rejissor var ki, onun üçün maraqlıdır ictimaiyyətin, adamların reaksiyası. Mənim üçün maraqlı deyil. Mən heç “Youtube”-da hansısa filmimin, ya videoçarxımın altındakı rəyləri oxumuram. Bu, qeyri-konstruktiv bir işdir, o vaxtı mən başqa şeyə sərf etsəm, daha yaxşı olar. Biz “Yarat” incəsənət məkanında göstərdik bu filmi, kifayət qədər adam gəlib baxdı filmə. Rəylər də müsbət idi.
– Hansı hadisələr, xarakterlər, hansı hallar sizə film çəkməyə stimul verir?
– Məncə, kinematoqrafiya ilə publisistikanın fərqi ondandır ki, qələm adamları hansı hadisəni görürlərsə, mütləq onun barəsində yazmaq istəyirlər. Rejissor isə fərqlidir, o, impuls almalıdır. Bütün rejissorları deməzdim, amma məndə olur, hansısa impuls, xatirə, travma və yaxud nostalgiya hissindən irəli gələn impuls…Fərqlidir.
Deməzdim ki, burada hansısa bir resept var. Məsələn, məndə hazırda çəkmək istədiyim dörd ssenari var. Biri yazılı şəkildədir, biri sinops şəklində, biri sadəcə ideya formasında. Fərqli keçmişləri var hamısının. Məsələn, bir ssenarim var: “Şimala doğru”. Bu ideya hardan gəlib? Mən Amerikada oxuyanda, yaxud xaricdə yaşayanda, oturub fikirləşirdim ki, Azərbaycanı, Türkiyəni, Gürcüstanı, hətta, İtaliyanı, İspaniyanı, yəni cənub bölgələri götürsək, ortaq nöqtələrimiz çoxdur: emosianallıq, istiqanlılıq… Hava yaxşı, günəş… Amma şimal ölkələrdə, məsələn, Litvada, Skandinaviyada olmuşam, orada tam fərqlidir hər şey. Səbəbləri araşdırmağa başlayanda, düşündüm ki, klimakterik faktor böyük əhəmiyyət daşıyır. Niyə görə biz istiqanlıyıq? Məncə, bu, günəşin saçdığı enerjidəndir. Amma Skandinaviyada insanlar daha rasional, daha praqmatik, daha soyuqdurlar. Deməzdim ki, mən də onlar kimi olmaq istərdim, amma emosionallığım, istiqanlılığım məni narahat edirdi. Çox arzulayırdım ki, mən də soyuq və praqmatik olum. Amma sonra köçdüm Litvaya…Və anladım ki, sən demə, biz hər şeyi düz edirik.
– Bu iqlim şərtləri kinoya da sirayət edirmi? Məsələn, cənublu istiqanlı rejissorun çəkdiyi filmlə şimallı təmkinli rejissorun çəkdiyi filmdə o fərqlər hiss olunurmu?
-Təbii ki… Sinema da bir dildir deyə, məsələn, italyan dilini götürsək, italyanları əks etdirir, onları xarakterizə edir. Norvec dilini götürsək, onun melodikası tamam fərqlidir, kinoda da eyni şeydir.
– Bəs bizim kinomuzda nə var, məsələn, bizim kinomuza baxan, orada azərbaycanlıya aid nəsə görə bilir?
– Bəlkə də dediyim şey çoxunun xoşuna gəlməyəcək. Biz millət olaraq çox fəxr etməyi xoşlayırıq. Məsələn, M.Maqomayev azərbaycanlı olub və ya Landau Bakıda yaşayıb, yaxud Ramil Quliyev çempion oldu… Bu, əslində normaldır. Amma nə ingilislər, nə almanlar baxmayaraq ki, onlarda fəxr edəsi şeylər, insanlar saysızdır, o qədər fəxr eləmir. Bizdə isə bu fəxr etmək hissi “hiper” formadadır. Ona görə də, biz öz kinomuzla da çox fəxr etmək istəyirik. Amma mənə elə gəlir ki, bizdə nə Sovet vaxtı, nə də indi kino məktəbi formalaşmayıb. Fərdi olaraq yaxşı rejissorlar var idi, Sovet vaxtında da, indi də, amma deməzdim ki, “Azərbaycan kinosu” deyilən bir şey var. Məsəl üçün, biz artıq deyə bilərik ki, rumın kinosu, yəni dalğası var, hətta yunanın yeni kino dalğası var. Gürcü kinosu anlamı var idi sovet vaxtı, amma Azərbaycan kinosu yox idi. Baki cazı bəlkə var idi, biz deyə bilərdik ki, Bakı caz ənənəsi var. Amma “Azərbaycan kinosu” yox. Ayrı-ayrı filmlər var idi. Məsələn, “İstintaq” filmi SSRİ dövlət mükafatı alıb, V.Mustafayev tanınmış rejissordur. Bir dəfə Cavid Ağa “Facebook”da paylaşmışdı, Azərbaycan rejissoru 50-ci illərdə Kann festivalında qısametrajlı sənədli filminə görə mükafat alıb. Filmin adı “Sovetskiy Azerbaycan” idi. Yani ayrı–ayrılıqda yaxşı rejissorlar var idi, amma bir dalğa, bir hərəkat kimi yox idi.
– Bəs müstəqillik dövründə nə dəyişib? Belə deyək ki, indi senzura yoxdur və yaxud tam başqa şəkildədir, quruluş tamam başqadır, yeni dəyərlər, tələblər var… Bu, kinoya necəsə təsir edib? Ümumiyyətlə, izləyirsinizmi müasir Azərbaycan kinosunu, həmkarlarınızın nə çəkdiyini? Bu proses barədə nə deyə bilərsiz, nə müşahidə edirsiniz?
-Senzura məsələsi də çox şişirdilmiş bir şeydir. Biz, məsələn, “Buqələmun”u çəkəndə hansı senzuraya rast gəlmişdik…
-Bir vacib qeyd edim. Məsələn, bir rejissor dostumuz Qarabağ haqqında film çəkirdi. Bu filmdə yaxşı erməni zabiti və yaxud ağlayan Azərbaycan əsgəri obrazları var idi. Filmin büdcəsini verən qurum tələb edib ki, yaxşı erməni zabitinin də obrazı cıxsın, çünki yaxşı erməni zabiti ola bilməz, o ağlayan əsgər obrazı da oradan çıxsın, çünki, Azərbaycan əsgəri ağlaya bilməz. Hətta tələb eiblər ki, ssenaridən “qara buludlar” sözünü çıxarsın, çünki siyasi məna verir. Maddi cəhətdən müstəqil olmayanda, büdcə başqa qurumlardan gələndə belə absurd tələblər də olur. Senzura deyəndə, mən bunu nəzərdə tuturam.
– Russiyanı götürsək, Kiril Serebryannikovla bağlı nələr baş verir. Bu da fərdi bir şeydir. Məsələn, mən, inanıram ki, əməl var, yəni ki, sən nəyisə eləmək istəyirsənsə, edəcəksən. Götürək, Amerikanın studiya sistemlərini. P.Tomas Andersonun ilk filminin adı «Sidneyd»dir. Prodüsseri də ona dedi ki, mən sənə pul verirəm, mən inanıram ki, biz bu cür, kommersiya cəhətdən daha çox pul qazana bilərik, filmə başqa ad qoyaq, cünki “Sidney” qulağa yatımlı deyil. P.Anderson oturub praqmatik insan kimi düşündü və razılaşdı. Biz Elvinlə on min dollar qoyduq, tammetrajlı film çəkdik və Lokarno festivalına düşdük. Elə rejissor var ki, məsələn,Teymur Hacıyev, demək olar ki, 0 büdcəylə “Shanxay-Baku” filmini çəkib. Yəni etmək istəyən edəcək, qalanı bəhanədir. Yeri gəlmişkən, hazırda Azərbaycanda xoşuma gələn rejissorlar Elvin Adıgözəl və Teymur Hacıyevdir. Onlardan çox şeylər gözləmək olar.
– Rüfət, sirr deyilsə, indi üzərində işlədiyiniz film nə barədədir?
– Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişidir, tammetrajlı filmdir, filmin artıq 3 dəfə qaralama adı dəyişib. Hazırda adını “Yoxdur belə söhbət” qoymaq istəyirəm. Film- subkultura barədədir, komediya da demək olar. Amma əslində, janrını mən də tam müəyyən etməmişəm, kədərli səhnələr də var. Çox çalışıram ki, təsiredici olsun. Kommersial filmdir həm də.
– Sirr deyilsə, aktyorlar kimlərdir?
– Günəş Mehdizadə, Həsənağa, Qrafittist Emil Məcnun,Tünzalə Qəhrəman (Azərbaycanın ilk qadın caz ifaçısı), həm peşəkar, həm qeyri-peşəkar aktyorlar var.
– Biz filmi nə vaxt görə biləcəyik? İkincisi, bu filmdən sonra özünüzü harada görürsünüz? Azərbaycandamı qalacaqsız, Amerikaya və ya Rusiyaya qayıdacaqsınız?
– Bu filmin göstərilmə vaxtı demək olar ki, bəllidir. Yayına yanvarın əvvəlində çıxacaq. O ki qaldı, planlarıma, 4 ssenarim var, birini seçib üzərində işləyəcəyəm.
– Yəni Azərbaycanda reallaşdırmaq istəyirsiz onu?
– Mənə elə gəlir ki, ən azı, 2 tammetrajlı filmi Azərbaycanda çəkəcəm. Sonrasına baxacağıq. Hələ ki, məni maraqlandıran 2 mövzu var, onları araşdıracam.
– Uzun illər Azərbaycanda olmadınız, indi 1 ildir burdasınız. Rusiya, Amerika, Avropa görmüş insan kimi, özünüzü Azərbaycanda necə hiss edirsiz?
– Çox maraqlıdır mənə. Mənə elə gəlir ki, maraqlı şeylər baş verir. Məsələn, DiHaj kimi kollektiv var, İ.Sarabskinin albomu çıxacaq. Kino aləmində Elvin, Teymur kimi rejissorlar var. Mənim imkanım var ki, tam fərqli bir film təqdim edim. Yaradıcı aləmdə maraqlı proseslər baş verir. İnsanlar 30 yaşına çatanda yəqin ki, bir az müdrikləşirlər. Məsələn, 20 yaşımda nəsə etmək istəyəndə emosiyalarıma daha çox güvənirdim və o qədər səhvlərim var idi. Amma 30-a yaxınlaşan nəsil daha müdrik yanaşır öz işlərinə. Bir az da bu müdrikləşmənin verdiyi gözlə baxıram indi Azərbaycana və maraqlı gəlir mənə. Məncə, Azərbaycan yaşamaq üçün rahat ölkədir.