OC Media tərəfindən əldə edilən sızdırılmış sənədlər göstərir ki, Azərbaycan Prezident Administrasiyası “Qərbi Azərbaycan” diskursunun beynəlxalq səviyyədə yayılmasını təmin edib və maliyyələşdirib. Bu kampaniya humanitar xarakter daşısa da, Ermənistan ərazisində potensial irredentist (başqa bir ölkənin ərazisini “tarixi torpaq” kimi görüb, onu öz dövlətinə birləşdirməyə çalışan ideologiya-red.) iddialar üçün zəmin yaradır.
OC Media yazır ki, son illərdə Azərbaycan “Qərbi Azərbaycan” anlayışı ətrafında kampaniyaya başlayıb və bu termin öz ərazisinə deyil, Ermənistan Respublikasının bir hissəsinə və ya hamısına aiddir.
Kampaniya Sovet İttifaqının dağılması zamanı Ermənistandan məcburi köçkün düşmüş azərbaycanlıların “təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtmasına” dəstək olmaq üçün humanitar səy kimi qurulub. 1980-ci illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində, Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsinin başlanğıcında hər iki ölkədə etnik gərginlik və zorakılıqların baş verməsi nəticəsində yüz minlərlə erməni və azərbaycanlı öz yurd-yuvasından didərgin düşüb.
Zaman keçdikcə “Qərbi Azərbaycan” anlayışı dövlət tərəfindən idarə olunan kommunikasiya strategiyasına çevrilib. Təşəbbüs hazırda Bakının Yerevanla davam edən münaqişəsində ritorik alət kimi istifadə olunur.
Kampaniya ictimai şəkildə mədəni və ya humanitar kimi təqdim edilsə də, müstəqil ekspertlər aydın irredentist əsasları müəyyən ediblər. Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən regional analitik Tomas de Vaal 2023-cü ildə ”Carnegie Europe” üçün yazdığı məqalədə təşəbbüsü “sadəcə irredentist” adlandırıb.
OC Media tərəfindən əldə edilən Azərbaycan hökumətindən sızdırılmış sənədlər Qərbi Azərbaycan İcmasının (QAİ) qarşısında durmasına baxmayaraq, diskursun Azərbaycan Prezident Administrasiyası tərəfindən dəstəkləndiyini göstərir.
Tarixçi ekspert Altay Göyüşov OC Media-ya bildirib ki, Azərbaycan hökuməti millətçilik şövqünü daim yaşatmağa çalışır:
“O, ictimai rəyi səfərbər etmək və insanları sosial problemlərdən və onların məhrum edilmiş hüquqlarından yayındırmaq üçün bir vasitə rolunu oynayır. Üstəlik, Ermənistanı qorxutmaq üçün bir növ Demokl qılıncı rolunu oynayır”.
Xarici legitimlik vasitəsilə mesajlaşma
Sənədlərdən görünür ki, Prezident Administrasiyası kampaniyanı birbaşa maliyyələşdirib və ona nəzarət edib – konfransların təşkili, rabitə üzrə məsləhətçilərin işə götürülməsi və mesajlaşma materiallarının hazırlanması. Fayllardakı adlar, tarixlər və müqavilələr hamı üçün açıq olan qeydlərlə üst-üstə düşür.
Səylərin mərkəzində 2023-cü il 5-6 dekabr tarixlərində Bakıda keçirilən “Qayıdış hüququ – Ermənistandan zorla çıxarılan Azərbaycanlılar üçün ədalətin təşviqi” mövzusunda ikinci beynəlxalq konfrans dayanırdı. Azərbaycan dövlət fondları bu layihəyə 109 min AZN-dən çox pul xərcləyib. Layihə otellərdə yerləşmə, audiovizual istehsal, brendinq və geri qaytarılmaya xidmət edən məzmunun yayılması üçün rəqəmsal platformanın yaradılmasını əhatə edib.
Avropa, Asiya və Yaxın Şərqdən ən azı 34 xarici iştirakçı qəbul edilib. Qonaqlar arasında İtaliya və Yunanıstan universitetlərinin akademikləri, Rusiya institutlarının analitikləri, Ukraynanın Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazisi olan Donetskdən Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin nümayəndəsi və keçmiş müşaviri də olub. Həmin vaxtı bəzi iştirakçılar, o cümlədən dövlət tərəfindən idarə olunan ADA Universitetinin xarici alimləri artıq Bakıda idilər.
Konfransdan bir neçə gün əvvəl dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən ictimai birlik olan Strateji Araşdırmalar Mərkəzi ilə dövlət tərəfindən dəstəklənən Virtual Qərbi Azərbaycan portalına hekayə məzmununun yüklənməsi üçün müqavilə bağlanıb. Onların rolu konfransın müzakirələri və nəticələrinin beynəlxalq media kanallarına çatdırılmasını təmin etmək olub.
Bu səylərə baxmayaraq konfransdan sonra diqqət çox az olub. Bir neçə iştirakçı evə qayıtdıqdan sonra açıq şəkildə konfransa və ya onun mövzularına istinad edib, lakin onların beynəlxalq əhatə dairəsi zəif olub. Bununla belə, Bakıda iştirakçıların əksəriyyəti dövlət mediasında bu mesajı dəstəklədiklərini bildiriblər.
Bununla belə, təşkilatçılar tədbiri uğurlu hesab ediblər və növbəti il də oxşar tədbir keçiriblər. Qərb universitetlərindən və media orqanlarından gələn yeni iştirakçılar ilə birlikdə bir çox iştirakçı yenidən tədbirdə iştirak edib. Tədbir zamanı Qərbi Azərbaycan İcmasının (QAİ) təbliğində oynadıqları rola görə onlara simvolik “təşəkkür üzvlüyü”nün təqdim edilməsi mərasimi keçirilib.
“Faşist dövləti”
QAİ ilk olaraq 1980-ci illərin sonunda qaçqın təşəbbüsü kimi qeydə alınsa da, Azərbaycan hökuməti onu yenidən aktivləşdirəndən sonra 2022-ci ilə qədər əsasən fəaliyyətsiz qalıb. Həmin ilin avqust ayında təşkilat yenilənmiş nizamnamələr və yeni adla rəsmi olaraq rebrendinq edilib. Həmin ilin oktyabrında Azərbaycan parlamenti “Qərbi Azərbaycana” qayıdış siyasəti ilə bağlı işçi qrupu yaradıb.
“Müzakirələr 2022-ci ildə baş verən qısa hərbi toqquşmalar zamanı gücləndirilib”, Altay Göyüşov belə izah edir: “Azərbaycan hökuməti Ermənistana qarşı uzun müddətdir ki, Yerevan və Zəngəzuru tarixən Azərbaycan əraziləri elan edərək irredentist ritorikadan istifadə edir”.
2022-ci ilin sonlarında Laçın dəhlizinin blokadasına başladıqdan bir neçə həftə sonra Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkə televiziyası ilə çıxışı zamanı belə bir hekayəyə istinad edib. O, Ermənistan ərazisində olan “tarixi Azərbaycan torpağı” haqqında danışıb və 2022-ci ilin sentyabrında Azərbaycanın Ermənistan ərazisindəki strateji mövqeləri nəzarətə götürdüyü toqquşmaları “tarixi Azərbaycan şəhərlərinin” yenidən görünməsi ilə əlaqələndirib.
2025-ci ilin yanvarına qədər, sülh müqaviləsi danışıqları intensivləşdikcə Əliyev ikiqat ittihama başlayıb. Azərbaycanın dövlət mediasına verdiyi uzun müsahibədə o, azərbaycanlı qaçqınların geri qayıtmasını qəbul etmədiyinə görə Ermənistanı “faşist dövlət” adlandırıb.
“Belə bir faşist dövlətlə biz qonşuyuq və faşizm təhlükəsi sovuşmur. Ona görə faşizm məhv edilməlidir. Bunu ya Ermənistan rəhbərliyi məhv edəcək, ya da biz məhv edəcəyik. Bizim başqa çarəmiz yoxdur”, – deyə Əliyev bildirib.
Müsahibi daha sonra qeyd edib ki, Əliyev əvvəlki iki hədəfinə üçüncü strateji məqsəd əlavə edib: Qərbi Azərbaycan İcmasının Ermənistana qaytarılmasının təmin edilməsi.
ABŞ-nin vasitəçiliyi ilə avqustun 8-də Vaşinqtonda Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin sülh müqaviləsi layihəsini parafladıqları, lakin imzalamadıqları sammitdən sonra Qərbi Azərbaycan ritorikası yumşalıb. Müqaviləyə hər iki tərəfin ərazi iddialarını qadağan edən bənd, digəri isə beynəlxalq məhkəmələrdə bir-birinə qarşı hüquqi iddiaların geri götürülməsi, o cümlədən ermənilərin Qarabağa qayıtma hüququ məsələsi daxildir.
“Azərbaycan hökuməti bu diskursdan müharibədən sonra Qarabağı tərk etmiş 100 mindən çox erməniyə qarşı sövdələşmə vasitəsi kimi istifadə edir” – Altay Göyüşov əlavə edib.
Müharibədən sonrakı Azərbaycanda post-imperial və militarist hekayələri araşdıran Leypsiq Universitetinin doktorantı Vəfa Nağıyeva tarixçi Göyüşovun fikirlərini bölüşür.
O, OC Media-ya bildirib ki, geosiyasi funksiyasından əlavə, Qərbi Azərbaycanın diskursu müharibədən sonrakı dövlət narrativinin simvolik davamıdır:
”Bu, köçkünlük xatirəsini mənəvi legitimlik və kollektiv şəxsiyyət formasına çevirir və hökumətə müharibədən sonrakı daimi normallıq hissini qoruyub saxlamağa imkan verir”.
O əlavə edib ki, diskurs bir neçə məqsəd üçün istifadə edilə bilər:
“Bu strategiya cəmiyyəti yarımçıq ədalət ideyası ətrafında emosional səfərbər edir və dövlətin həm daxildə, həm də xaricdə kommunikativ nəzarətini gücləndirir”.
Dövlət dəstəyi ilə keçirilən tədbirlər davam edir
Ancaq söhbət tamamilə yox olmayıb. Avqust ayında Azərbaycanın müxalifət mediasında parlament qrupunun buraxılacağı ilə bağlı təsdiqlənməmiş xəbər dərc olunanda QAİ təkzib edib və Ermənistanı bu təsdiqlənməmiş xəbəri yaymaqda ittiham edib.
Oktyabrın əvvəlində ADA Universiteti “Qərbi Azərbaycan” kitabının nəşrini maliyyələşdirib və ATƏT-in Varşava konfransı zamanı Azərbaycan bu mövzuya həsr olunmuş yan tədbir təşkil edib. Ermənistandan olan QHT Məlumatlı Vətəndaşlar Birliyi və Ermənistan nümayəndə heyətinin bir hissəsi şuranı yenilənmiş irredentist iddiaları təbliğ etməkdə ittiham edib.
Həmin ayın sonunda QAİ Almaniyada dövlətə bağlı diaspor qrupları ilə birlikdə mövzu ilə bağlı tədbir təşkil edib. Tədbirin məqsədi Qərbi Azərbaycanla bağlı maarifləndirmək olduğu bildirilib. Oxşar tədbir ertəsi gün Brüsseldə təşkil olunub və Azərbaycan dövlət mediası 120-dən çox iştirakçının olduğunu iddia edib.
QAİ sədri, hakim partiyanın deputatı Əziz Ələkbərli oktyabrın 26-da qeyd edib ki, Ermənistanın Azərbaycan və onun Prezidenti ilə hesablaşmaqdan başqa yolu yoxdur, əks halda Ermənistan dövlətinin mövcudluğu təhlükə altında qala bilər.
O, sonda bildirib ki, Ermənistan bunun qarşısını almaq üçün Azərbaycanın bütün şərtlərini, o cümlədən Qərbi Azərbaycan İcmasının geri qaytarılmasını təmin etməlidir.
QAİ,o cümlədən Azərbaycan Prezident Administrasiyası OC Media-nın şərh sorğularına cavab verməyib.
Bu yazı ingilis dilindən tərcümə edilmişdir. Yazının əslini OC Media-dan oxuya bilərsiniz.
