Mən niyə M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyov və başqalarının təmsil etdiyi yoldan çıxmaq qərarına gəlmişəm?
Əzizim Fəxri! Yaxşı başa düşürəm ki, adlarını sərlövhəyə çıxardığım bu şəxsiyyətlər sənin üçün oriyentir, etalon və toxunulmazdırlar. Bir neçə gün bundan qabaq, hörmətli Yaqub bəygildə qeyd etdiyimiz Nürnberq Novruzunda sənin mənə, az qala “yol”daşlığımıza xələl gələcəkmiş narahatlığıyla söylədiyin bəzi irad və etirazlara cavab kimi sənə açıq məktub yazmaq qərarına gəldim. Məktubumu həm də ona görə sənə ünvanlayıram ki, səni bu böyük səxsiyyətlərin alınmaz qalası kimi görürəm.
Bu şəxslərin xidmətləri çox olub. Məsələn, islam şərqində ilk dəfə onlar islamı fəlsəfi-ədəbi şəkildə rədd etdilər, ələ saldılar, dinin zəhmini qırdılar. Bu, bizim milli təfəkkürümüzü biryolluq dindən ayırdı, bizi İrandan da, Türkiyədən də bir addım irəli apardı. Əks halda, biz hələ də islamla əlləşirdik bəlkə də. Adı çəkilən bu şəxslər Azərbaycan dilini “lisani-osmaniyyə”nin uducu təsiri qarşısında mətanətlə qorudular; dramaturgiya, satira, opera kimi bir sıra milli ilklər yaratdılar. Bunlar əvəzsiz xidmətlər idi. Lakin hər bir böyük xidmətdə böyük ziyanlar, fəsadlar, təhlükələr də gizlənir. Bütün tarix belə faktlarla doludur. Ambivalent olmayan nə var?!
Bəs, nə idi onların vurduğu ziyan? Biz indi onların hansı təhlükəsindən özümüzü qorumalıyıq?
Axundovlar, mirzəcəlillər, sabirlər, hacıbəyovlar və b. nəyi təmsil edirdilər? – Sorğu-suala çəkmək, izah etmək istəyini! Bu, maarif filosofiasının tələblərindən biri idi, bu, Avropa rasionalizminin (ağılçılığının) ölkəmizə gəlişi idi: “Kütlənin ehtiramını, etiqadını, ənənəsini vecinə alma, qorxmadan öz ağlınla izah etməyə çalış, gördün izah edilmir, rədd elə, lağa qoy, tüpür, sil!” Bu, ehtiramsız, intolerant və totalitar yanaşma idi. Ancaq bunu ilk dəfə tətbiq edən bizim ədiblər deyildilər, heç avropalı maarifçilər də deyildilər. Makedoniyalı İskəndər də Avestanı qanmazlığından yandırtmışdı, islam dini də ölkəmizə və kulturamıza soxulanda, nəyi izah edə bilməmişdisə məhv eləmişdi. Ərəb mədəniyyətinə patriarxatı gətirən Məhəmməd peyğəmbər də Kəbədə Lut, Mənat, Uzza kimi dişi cinsli bütlərə tapınmağı izah edə bilmədiyi üçün onları vahimələnmədən sındırtdıra bilmişdi. Sovet dövründə evlərdən ərəb əlifbasıyla yazılan kitabların toplanıb məhv edilməsi də “İzahedilməzlik gerilikdir!” elmçiliyindən irəli gəlirdi, heç də rus şovinizmindən yox. İŞİD-çilər də İraqda qədim Sumer abidələrini dağıdarkən heç nə qanmırdılar.
Avropa elmi də indiyədək eyni qanmaz yolla gedir, bütün qədim sivilizasiyaları öz məntiqinə (Prokrust döşəyinə) salaraq, özünə uyğunlaşdıraraq izah etməyə çalışır. Görünür, gənclərin də inqilabçı olmaqlarının səbəbi budur: anlamamaq, keçmişi bilməmək, eqoizm.
Proletariatın diktaturasını (!) arzulayan inqilabçı K.Marks da “Filosoflar dünyanı minbir cürə yozdular, indən belə dünyanı dəyişdirmək gərəkir” deyərkən, eyni yolda – maarifçilik yolunda idi. Ümumiyyətlə, maarifçiliyin diktatorial təbiəti var və bizim bundan xəbərsiz liberallarımız da axundovların, mirzəcəlillərin, hacıbəyovların müdafiəsinə qalxıblar.
Xoruz döyüşdürmək, at ötüşdürmək, meyxana demək, qəbir üstə şam yandırmaq və s. bu kimi paqan kultur fenomenlərini öyrənən kultur elmləri – elektrik, maqnit, həzm kimi təbii prosesləri öyrənən təbiət elmlərindən fərqli olaraq – səbəbiyyət axtarmırlar, məna axtarırlar. Maarifçilər bunu bilmirdilər, kulturanı da təbiət kimi görürdülər. Tutalım, xoruz döyüşdürməyin səbəbini tapa bilmədiyi üçün onu ələ salmaq sırf maarifçi mövqedir. Mənzərəni lap da qıcıqlandırıcı etmək üçün onu millətlərarası müstəviyə çəkərək, misal üçün, belə təsvir etmək: “Bir erməni öz uşağını məktəbə göndərdi, bizimki isə xoruz döyüşdürməyə. Xa-xa-xa!” Biz öz uşağımızı əlbəttə məktəbə göndərəcəyik, lakin xoruz döyüşdürməyə də “insanların qədim birgəyaşayışında meydana gələn konfliktlərin sivil, dolaylı, sublimativ yolla həlli” kimi bir məna verəcəyik. Çünki təbiətdə heç nə səbəbsiz olmadığı kimi, kulturada da heç nə mənasız deyildir. Bir sözlə, özümüzü məsxərəyə qoymaq əvəzinə daim daha dərindən mənalandıracağıq, mənalandıracağıq ki, onu necəsə anlayaq. Özümüzü alcaltmağımız özümüzü anlaya bilməməyimizdən yaranır.
Məsələn, götürək meyxana sənətini. Meyxana sənətində fərdi məntiq az iştirak edir, nəinki dilin sintaksisi və sözlərin qafiyəvi diktəsi. Meyxanada sürükləyici olan dilin özüdür. Deyişmələr zamanı meyxanaçılara fikirləşmək üçün faktiki olaraq vaxt verilmədiyindən, ağla gələn fikirləri məntiqi, əxlaqi, ictimai və s. normalar süzgəcindən keçirməyə macal qalmır. Meyxanada fikirləşmək, qabaqcadan əzbərləyib hazırlaşmaq, deyiləni təkrarlamaq – ritualın spontan təbiiliyini pozmaq deməkdir. Deməli, meyxanada ən qatışıqsız, ən xam məzmunlar ritm üstə dilin içiylə süzülüb gəlir. Bu sənət növünü yaradanlar şüurun və əxlaqi normaların – autentikliyi və həqiqiliyi zədələdiyini anlayıbmışlar. Meyxanada söyüşlər də, ictimai normalarla uzlaşmayan elementlərin (misal üçün, narkomaniyanın) vəsfi də bu sənətin təbiətindən irəli gəlir. Meyxana – bir sosiumun öz şüuraltısını, öz xərabətini dilləndirmək sənətidir. Meyxana bizi ən qədim spritual kultlara aparıb çıxarır. O, mənə bir az şamanizmi, Freydin icad etdiyi – şüuraltını sərbəst assosiasiya metoduyla açıb-tökmək metodunu və bir az da dadaizmi xatırladır.
Axundovların, mirzəcəlillərin, sabirlərin, hacıbəyovların ədəbi irsini Azərbaycan kulturasına baxışın yeganə leqitim forması sananlar isə meyxana sənətinə də yuxarıdan aşağı baxmağa məhkumdurlar.
Son vaxtlar maarifçi-rasionalist təftişlər qarşımıza tez-tez çıxır. Misal üçün, “Mənasız və yaxud ayıb səslənən filan-filan toponimlərimiz (yer adlarımız) başqalarıyla əvəzlənməli, müasirləşdirilməlidir”. Halbuki, yer adlarımız bizim müasir “ayıb” və “məna” təsəvvürlərimizdən daha qədimdir. Eyni hal türkiyəcə sözlər qarşısında dilimizə münasibətdə də özünü göstərir: ana dilimizin etimologiyasını bilmədiyimizdən, öz sözlərimizi səhv, pis, mənasız sayırıq. Və yaxud, zır cahilin biri qalxıb belə deyir: “Azərbaycanda “donuz” adında pir var; pirin adı özü sübutdur ki, bu pir günah ocağıdır”. Dr. Alov İnanna məqalələrinin birində göstərdi ki, “donuz” sözü qədim Sumerdə heyvandarlıq allahı “Dumuzi”nin (türkiyəlilərdə Temmuz) adıdır, sən demə, bu pir bizi aparıb birbaşa Sumerə – Mesopotamiya sivilizasiyasına bağlayır. Kosanı, Keçəli Novruz şənliklərindən uzaqlaşdırmaq və yaxud müasirləşdirmək təklifləri də eyni qəbildəndir. Bütün belə revizionist təkliflər axundovçu-mirzəcəlilçi-sabirçi-hacıbəyovçu irsin davamıdır.
Bəs, kulturamızı izah etmək istəyən axundovlar, mirzəcəlillər və b. nəyisə anladılarmı? – Yox, onlar sadəcə şikayətləndilər, ələ saldılar, rədd etdilər, güldülər. Onlar nəyisə anlaya bilərdilərmi? – Yenə, yox. Çünki o dövrdə indiki kultur elmləri (mifologiya, türkologiya, şərqşünaslıq, etnoqrafiya, kulturologiya və s.) ortalıqda yox idi. Üstəlik, bu şəxslərin təhsilləri də yox idi, yan-yörələrində gördüklərini bəzəyib (ədəbiləşdirib) məsxərəyə qoymaqdan başqa neyləyə bilərdilər. Ən başlıca səbəb isə başqa yerdə gizlənmişdi: maarifçi-rasionalist yanaşmanın darlığında. Bax, mənim etiraz etdiyim – bu baxış perspektividir. İndi bunu izah etməliyəm.
Kantçı-maarifçi rasionalizm (ağılçılıq) belə deyirdi: “Ancaq ağlımın içindəkiləri (“fenomen”ləri) bilə bilərəm”. Kanta görə, ağıldan qıraqda da nəsə (“şey özündə”) var, ancaq o, bizə əbədi qapalıdır: Başqa sözlə, “Biliyim – ağlım (“ratio”m) boydadır.” Hegel bunu bir az da kəskinləşdirdi: “Dünya özü ağlım (“ratio”m) boydadır”. Hegel bunu belə ifadə edir: “Rasional olan realdır, real olan rasional”. Yəni, qarşımdakı ağac – onu anlaya bildiyim kimidir; və əksinə, ağlımın anladığı sərhədlərdə – qarşımda ağac var. Azərbaycan təfəkkürü İmadəddin Nəsimidən bu yana “sığmazlıq” ideyası üzərində dayanır. Sığmazlıq – ağlasığmazlıqdır. Bu, tam antimaarifçi mövqedir. Avropada hamıdan qabaq Şellinq, daha sonra Kierkeqord, sonra Nittsşe, ardınca Freyd, dalısınca Berqson, Haydegger, ən axırda da postmodernistlər (neostrukturalistlər) varlığın rasional özül üzərində dayanmadığını, buna görə də dünyanın ağılla izah edilməyəcəyini söylədilər. Bu, filosofiada rasionalizmin, elmçiliyin, pozitivizmin sonu idi.
Aşağıda bir fəlsəfi karikatura görürsünüz. Karikaturada (soldan sağa) M.Fuko, J.Lakan, K.Levi-Stross, R.Bartes təsvir ediliblər. Onlar həsir tumanda, meşədə yarımçılpaq vəziyyətdə oturub söhbət edirlər. Karikaturanın adı fövqəladədir: “Vəhşilər”. Niyə vəhşilər? Çünki bu adamlar maarifçi-rasional (əqli) ənənənin unutduğu, üstünü örtdüyü, dəyərsizləşdirdiyi elementləri (məsələn, bizim kulturamızda “Koroğlunun dəliləri”, “Məcnun”, “dəliqanlı”, “dəli könül” kimi tez-tez, özü də müsbət mənalarda qarşımıza çıxan dəliliyi, başqa sözlə, ağlın o tayını) eşələyib çıxarmağa, anlamağa çalışırlar; bu səbəbdən fransız rəssamı M.Henry öz karikaturasını “vəhşilər” adlandırır. Rasionalist qəliblərə sığmayan “vəhşilər” Avropa kulturasından daha cox bizə lazımdır. Ötən yazılarımın birində “Bizə böyük yozucular (interpretlər) gərəkdir” deyərkən, bizə bizi başa salanların gərəkliliyini nəzərdə tuturdum.
Adı çəkilən ədiblərin Azərbaycan kulturasına baxış bucağı çox dardır deyə, gördükləri Azərbaycan da çox balacadır. Bu məktəbin irsini davam etdirən müasir elitistlərin mövqeyi (“Biz xalqın ziyalılarıyıq, xalq da bizim şagirdimizdir” elitizmi) özü dağıdıcı olmaqla yanaşı, üstəlik ayıbdır da. Ümumiyyətlə, maarifçi intellektuallıq artıq elitarlıq deyildir. Onların sxeminə görə, özümüzü alçaldan hər bir izah doğru və inandırıcı, özümüzü maraqlılaşdıran və ucaldan istənilən izah isə səhv və qeyri-ciddidir. Qarşı çıxdığım – bu paradiqmadır.
Bəzi şəxslər az qala statistik rəqəmlərlə isbat etməyə çalışırlar ki, o dövrdə ölkə ərazisində, məsələn, neçə yüz Rüstəm bəy yaşayırdı, müasir dövrdə respublikamızda neçə min Usta Zeynal hələ də ömür sürməkdədir. Başqa sözlərlə desək, axundovlar, mirzəcəlillər, sabirlər, hacıbəyovlar və b. gördüklərini yazıblar, onların dedikləri hətta bu gün üçün də öz təsdiqini tapır, deməli, onlar haqlıdırlar. Bu yanaşma heç ədəbi tənqid də deyildir. Əvvəla, bundan qabaqkı məqalələrimdə də yazdığım kimi, reallıq verilmir və görülmür, əksinə, qurulur və yaradılır. Nəyi görəcəyin necə baxacağından asılıdır. Belə danışmaq olmaz: “Mən olanı deyirəm, sən isə öz subyektiv fikrini” və yaxud “Mən faktı səsləndirirəm, sən isə o faktı şərh edirsən.” Xeyr! Subyektiv fikirdən qıraqda, “olan” artıq yoxdur; şərhdən qıraqda, “əlahəzrət fakt” artıq yoxdur. Hər şey subyektiv fikirdir, hər şey şərhdir. Bu, alman filosofiasında “hermenevtika”, fransızlarda “neostrukturalizm” (postmodernizm) adlanır. Müasir Avropa filosofiasında “obyektivlik” anlayışından bütünlüklə imtina edilmişdir. Bir çoxları isə axundovların, mirzəcəlillərin, sabirlərin, hacıbəyovların “olanları”ı, “faktlar”ı “obyektiv” surətdə yazdıqlarını deməklə, bu mübahisəyə nöqtə qoyduqlarını sanırlar. İkincisi, bəyəm, ədəbiyyatçının yaratdığı ədəbi mənzərə ilə fiziki reallıq eynidir?! Olmaya, adı çəkilən bu şəxslər salnaməçi idilər?! Bir ədəbiyyatçı düz yazırsa, deməli, böyük ədəbiyyatçıdır?! Üçüncüsü, hanı bu ədiblərin utopiyası, vizionu, mistikası, təsvir etdikləri reallığa dair analizləri? Müasir ədəbiyyatçılarımız, qoy, belə suallarla əlləşsinlər.
Mənim bu şəxsləri inkarım – onlara minnətdarlığımdır. Onlar yaşayıb yaratmasaydılar, mən onların o vaxt tutduğu mövqeyi indi tuta bilərdim. Onlar variantlardan birini artıq sınayaraq, məni öz səhvləriylə öyrətdikləri üçün onlara minnətdaram. Mütəfəkkirlərə minnətdarlıq peyğəmbərlərə etiqadla qarışdırılmamalıdır. İnkarım – minnətdarlığımdır.
Dilimizdə “adlamanc” sözümüz var. Farscanın “pillə” sözünün əvəzidir. Adlamanc – arxa, dərəyə və s. qoyulur, ayağını ona basıb, oranı adlayıb keçirsən. Axundovlar, mirzəcəlillər, sabirlər, hacıbəyovlar və b. qoy, bizim bütlərimiz olsunlar, ancaq o bütlər bizim adlamanclarımız da olmalıdırlar. Adlamanc olmayan bütlər – yolumuzu kəsən daşlara çevriləcəklər.
