O günlərdə dostlarla bir məclis düzəltmişdik. Məni qınadılar ki, çox narazıçılıq edirəm cəmiyyətimizdən. Dedilər, bizdə olan problemlər hər dövlətdə, ölkədə, cəmiyyətdə mövcuddur. Söz altında qalmayıb bildirdim ki, başqalarından bizə nə? Nə səbəbə özümüzə etalon axtarışındayıq. Vallah söz deməyə peşmansan, həmən Avropanı əxlaqsız çıxardırsız ya bütün Rusiyanı əyyaş edirsiz.
Ay camaat, məni düşündürən, narahat edən bizlərik. Antuandan, Maratdan ya Jorjdan mənə nə? Deyirsiz ki, bizim qədər əlaçıq, gülərüz, mehriban, qonaqpərvər, tolerant, mülayim ikinci millət yer üzündə yoxdur. Əzizlərim, sizinlə razıyam və millətsevərliyiniz, optimist baxışlarınız önündə baş əyirəm. Lakin ətrafda baş verənləri görüb, eşidib, toplayıb, ayrı nəticə alıram.
Müşahidələrimə söykənib deyə bilərəm ki, bizlər xoşüzlüyümüzü, tolerantlığımızı, mülayimliyimizi ancaq digər millətlərə yönəldirik.
Maksud İbrahimbəyovun 1973-ci ildə çap olunan “Ondan yaxşı qardaş yox idi” əsərin çox guman ki, oxumusuz. Bu povest haqqında bilgisi olmayanlara internetdə arayıb mütaliyə eləməyi israrla məsləhət edirəm. Hə, yadımda ikən xırda haşiyə çıxım ki, Maqsud bəy, məşhur Rüstəm bəyin qardaşıdır. Bəli, bəli, həmin Rüstəm bəyin ki, hakimiyyətimizdən küsülü düşüb, ölkəni tərk edib.
Mən əbəs yerə bu əsərin adın yazmadım. Cəmiyyətdə insanlarımız arasında olan ünsiyyəti, həmin kitabın qəhrəmanları Simurq ilə Cəlilinmünasibətinə oxşadıram. Bir ananın iki oğlu, eyni atadan, eyni şəhərdə, eyni küçədə, eyni evdə yaşayırlar. Di gəl ki, biri o birinə qardaş, “brat” deməynən iş düzəlmir. Necə ki, halva-halva söyləməknən ağız şirin olan deyil. Ədavət düşür bu iki qardaşın arasına. Kin, küdrət peyda olur. Anaları ölür. Böyük qardaş Cəlil bir həyəti bölür iki yerə. Bir kamaz kubik öz işin görür.
Bax, elə həmin daş hasar bu günə kimi bizim cəmiyyəti parçalayır. İnsanlarımız alınları ilə soyuğ daşlara dirənir. Başların daşa döyür. Daş hasar bir-birimizi sevməyə, anlamağa, eşitməyə, ünsiyyət qurmağa, güzəştə getməyə imkan vermir. Maneələr törədir. Əngəl olur. Riyakarlıq, yalançılıq, satqınçılıq, inamsızlıq və ən əsası aramızda aqressiya yaranır.
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, daş hasar gizli simvol kimi Ramiz Əzizbəylinin 1991-ci ildə lentə aldığı “Bəxt üzüyü” filmində də var.
Xatırlayın, qonşular qırışandan sonra sərxoş Hüseyn gəlir və daş hasarla danışmağa başlayır. Hüseyin əllərini daş hasara çırparaq, monoloqunda deyir: “ İnsanlar öldürdü onu. Daş qəlbli insanlar. İnsanlar arasında ki sərhədlər öldürdü onu, bu daşhasar öldürdü onu.”
Sakini olduğum binanın qarşısında, Bakı maklerinin diliylə desək, hündür mərtəbəli “novostroyka” yerləşir. Və demək olar ki, hər axşam işdən dönərkən həmin binanın həyətində pulsuz tamaşa izləyirəm. Hər axşam o binanın həyətində dava-dalaş səngimir. Ağız deyəni, qulaq eşitmir. Maşın saxlamaq yeri uğrunda qanlı savaş gedir.
Aqressiya aşıb-daşır. Qıraqdan elə görünür sanki, bu dəqiqə biri digərinin ətin didəcək. Qədim Romada kütləni əyləndirməkdən ötəri vuruşan qladiatorlara bənzəyirlər. Məhəllə əhli də onları alır dairəyə, küçə olur Kolizey. Səhər oyanıb görürsən, biri maşını saxladığı yerə iri daş parçası qoyub, başqası iki dəmir döyüb, asfalta aralarında da zəncir sallayıb, üçüncüsü maşının nömrəsin boyayla yerə yazıb. Ancaq müharibə onsuzda səngimir. Axşam yenə dünənki döyüş təkrarlanır.
Cənablar, hər biriniz avto saxlamaq üçün məhəllədə düzəltdiyiniz hasarları Qarabağ müharibəsi dönəmində Azərbaycan-Ermənistan sərhədində yaratsaydız, indi bizi ermənilərdən Çin sədi kimi bir divar ayırırdı.
Üç ilin söhbəti olar. Yay idi. Günəş asfaltı əridirdi. Avtobusla Bakı ətrafı qəsəbələrdən birinə gedirdim. Dayanacaqda avtobusa üç nəfər əcnəbi mindi. Biri sarışın, əndamı ilə göz oxşayan gənc qız, ikisi oğlan idi. Qız yanımda əyləşdi, oğlanlar keçib, əyləşdi arxamda. Bir az söhbətləşdik. Polşadan idilər, Krakov şəhərindən. Gedirdilər palçıq vulkanlarına baxmağa. Azərbaycandan, Bakıdan danışdılar. Kababımızı təriflədilər. Onda hələ “Bakı sanki Dubaydır”, “Bakı Qafqazın Dubayıdır” kleşesi dəbdə deyildi deyə, onu demədilər.
Nəhayət, çatdıq qəsəbəyə, avtobus dayandı, yerimdən qalxanda arxadan mənə kimsə toxundu. Bu bayaqdan diqqətlə əcnəbiləri süzən yaşlı bir kişi idi. Havanın bürkü olmağına baxmayaraq qırmızı qalstuq, pencək geyinmişdi. Əlimdən tutub dedi ki, bacı oğlu, görürəm bunların dilində danışırsan, o gədələrə deynən ki, əmi onların yol pulun verəcək. Bilsinlər, bizlər necə qonaq sevərik.
Tam altı ay sonra ilin qış ayı, çovğunda-soyuqda, yenə həmin avtobusla eyni qəsəbəyə gedirdim. Yolda avtobusa yaşlı bir kişi mindi. Əbasından kimsəsiz, evsiz, yiyəsiz olduğu bilinirdi. Əl açıb dilənirdi, yırtıq ayaqqabısından çirkli, iri dırnaqlı baş barmağı görünürdü. Heç kim onun əvəzinə yol pulu vermədi. Pul nədi, heç durub yer verən tapılmadı. Kişi bütün yolu ayaq üstə keçirtdi.
Gün ərzində şəhərdə maşın sürənlər məni daha yaxşı anlayar. Siz heç sürücü-sürücü və yaxud piyada-sürücü arasında nə baş verdiyinə diqqət etmisiz. Sanki, bu insanlar düşməndilər. Yersiz siqnal vermək, işıqforun yaşıl işığı yanmamış öndəki maşının sürücüsünü tələsdirmək, digərinin yolunu kəsmək, istədiyi yerdə maşını saxlamaq, piyada keçidi üstə olan piyadaya yol verməmək, beş qarış yol üstündə az qala damarlarını kəsmək həddinə çatırlar.
Yaşadığım binada ruslar, ləzgilər, yəhudilər çox idi. Əlbətdə ki, mən sizə danışıram Sovet dönəmindən. Qonşu evdə Tolik dayı yaşayırdı. Əla mebel ustası idi. İşinin sənatkarı idi. Dyumanı orijinalda oxuyurdu. Di gəl ki, bərk içirdi. Hər axşam evə dəm gələrdi. Hər axşamda, evinə çatmamış, elə blokdaca qonşulardan kiminsə qapısını isladardı. Cəmi qonşular bilirdiki, bu Tolikin işləridir, yenə sərxoş olub, isladıb. Hamı Toliki yola verərdi.
İllər ötdü, zaman dəyişdi, ruslar, yəhudilər, Tolik köçüb getdi. İndi onların evlərində azərbaycanlılar yaşayırdı. İndi Tolikin evində Əli adlı bir kişi məskən salmışdı. O da içən idi. Ayıq günü olmazdı. Bir balacada əqli cəhətdən nasaz idi. Bir kərə yenə sərxoş olub öz evinə getmək əvəzinə, səhvən qonşunun qapısın döymüşdü. Qapı açılan kimi özün yıxmışdı içəri. O evdə yaşayan ata və iki yetkinlik yaşına çatmış oğul, Əlini o qədər döymüşdülər ki, Əli olmuşdu əlil. Vaxtında qonşular tökülüb gəlməsəydi yazığı öldürəcəkdilər.
Adam tanıyıram, azərbaycanlı dilənçilərə pul vermir. Səbəbin soruşanda deyir, bizim dilənçilər sırtıqdı, yekəxanadı.
Aramızda bu böyüklükdə antipatiyanın, latent nifrətin, gizli aqressiyanın haradan doğduğuna məəttələm. Qardaş deyib, bir-birimizə kələk gəlməkdən usanmırıq. Hördüyümüz daş hasar simalarımızı gizlədib yalan danışmağımıza fürsət verir.
Mən hələdə yolda qəza olayını görüb kömək etmək əvəzinə, telefonunu çıxardıb yaman hala düşmüş insanları, alt paltarı çöldə olan qız-qadınları videoya çəkənləri anlamıram.
Öz tərəfimdən bütün varlığımla, gücümlə, əziyyətlə həmin hasarı ovub, dağıtmaq istəsəm belə, sanki əks tərəfdən onu hey palçıqnan bərkidirlər. İndi perforatorla dağıda bilmədiyimiz daş hasarı, sabah bulldozer uçurda bilməyəcək.
İlyas Əfəndiyevin “Daş hasar” adlı qısa hekayəsi var. İncəsənət sarıdan sino gedən Firuzə adlı qızdan bəhs edir. O Mürşüd adlı rəssama ərə gedir. Təzə-təzə əri ilə qürur duyan, onu bütləşdirən Firuzə, zaman ötdükcə ərinin fərqli olduğunu, onun öz xırda dünyasının sahibi olduğunu anlayır. Ərin onun gözündə kiçilməyə başlayır.
Firuzə yayda Mürşüdün bağ evində qalır. Ev isə uca daş hasarla əhatə olunmuşdur. Bu hasar qızı çox sıxır, narahat edir, Firuzə diskomfort keçirdir. Əsəbiləşir, cinlənir, guya dənizi görə bilməməyi onu darıxdırır. Hər gecə Xəzərin səsinə qulaq asan qız, onu görə bilmədiyi üçün ərinə çımxırır. Aralarında acıqlıq düşür. Sonda bağdan köçürlər şəhərə.
Sözsüz ki, hekayədə iki insanın ünsüyətindəki soyuqluqa səbəb evi əhatəyə almış daş tikili deyil, məsələ ikişəxsin bir dünyasını yarıya bölmüş, anlamsızlıqdan hörülmüş beyindəki çəpərdir.
