Dmitro Qnap: “Jurnalistlər arasında bununla bağlı tabu vardı və bu, bizə dərs oldu”
Jurnalistin işi xəbər verməkdir, yoxsa müsbət dəyişikiyə nail olmaq məqsədi güdmək? Həqiqətin, həqiqəti deməyin zamanı varmı? “İqtidarın əlinə oynayan həqiqət” anlayışı varmı? Müxalifətdə olanların da fəaliyyəti araşdırılmalıdırmı? Bu suallar tez-tez Azərbaycanın düşünən, fəailiyyət göstərən insanları arasında çılğınlıqla müzakirə olunur.
Bəs, bu müzakirələr son iyirimi ildə bir neçə dəfə siyasi dəyişikliyə nail olmuş Ukraynanın jurnalistika təcrübəsində necədir? Ukraynalı jurnalistlər bu “savaşda” mövqe tuturlar, yoxsa sadəcə öz xəbər vermək funksiyalarına sadiq qalırlar?
Meydan TV-nin suallarına məşhur ukraynalı araşdırmaçı jurnalist Dmitro Qnap cavab verir…
– Dmitro, oxucularımız üçün özünüz haqda məlumat verin.
– Təxminən son 7 ili araşdırmalarla məşğulam. Bəlkə bir az çox. Ona qədər xəbərlər sahəsində müxtəlif vəzifələrdə işləmişəm. Jurnalistikadan tutmuş informasiya şöbəsində şef-redaktora qədər. Araşdırmaları həmişə müstəqil media üçün aparmışam. Əvvəl “Ukrayna həqiqətləri” qəzeti üçün, 2011-ci ildən TVİ üçün işləməyə başladım. Bu, Yanukoviçin vaxtında son müstəqil televiziya kanalı idi. Sonra onu dağıtdılar, susdurdular və biz həmkarlarımızla televiziyadan getmək məcburiyyətində qaldıq. Dostum Anna Babinetslə kiçik araşdırma agentliyi qurduq və sadəcə yazılı materiallar hazırlamağa başladıq. Bu, Yanukoviçin dövründə idi. 2013-cü ildə isə birləşib “Hromadska TV”-ni qurduq. Elə işləməyə təzə başlamışdıq ki, müharibə başladı. Qalanını özünüz bilirsiniz.
– Maydan hərəkatından sonra Ukraynada jurnalistika sahəsində hansı dəyişikliklər oldu? İstər mənfi, istər müsbət yöndə…
– Təbii ki, yaxşıya doğru dəyişim oldu. Senzura azaldı. Daha doğrusu, senzura praktik olaraq heç yoxdur. Əvəzində vicdansız jurnalistika yaranıb. Bu, standartların pozulduğu jurnalistikadı. Kim kimi məhv eləmək istəyirsə, müəyyən jurnalist materialından istifadə edir. Bunu heç jurnalistika adlandırmaq da olmaz. Bu, bir növ sifarişli məlumatdır.
Yanukoviçin vaxtında sən hakimiyyəti açıq tənqid edirdinsə, minimum işdən çıxarıla, maksimum hansısa problemlərin ola bilərdi. İndi ən azı belə şey yoxdur. Ən azından, böyük masştabda belə hallar müşahidə olunmur. Ona görə də, işləmək daha rahat olub. Bu, adamların, cəmiyyətin, Ukrayna xalqının, Maydan hərəkatında dözüm göstərənlərin və indi Rusiya ilə döyüşənlərin uğurudur. Bütün bunlar elə-belə deyil. Ukraynada azad söz qələbə çaldı. Yenə də təkrar edirəm ki, bəzi jurnalistlər vicdansız jurnalistika praktikasına geri dönüblər, ancaq açıq-aydın hədə-qorxu artıq yoxdur.
– Öz işinizlə məşğul olduğunuz zaman hansı maneələrlə qarşılaşırsınız? Xüsusən lazımi informasiyanı toplama yönündə hansı məhdudiyyətlər olur?
– Siz indini nəzərdə tutursunuz?
– Bəli.
– İnformasiyanı tapmaq, isbat etmək problemimiz olur. Burdakı jurnalistika Polşadakı, Estoniya və ya Litvadakı jurnalistikadan çox da seçilmir. Bəzən oradakı həmkarlarımızla əlaqə yaradırıq. Bir para problemləri kənara qoysaq, demək olar ki, bizdə indi klassik Şərqi Avropa jurnalistikasıdır. Maydandan sonra. Əlbəttə bu, Qərbi Avropa jurnalistikası deyil, onlar bir-birindən çox fərqlənir. Ancaq o, yenə də Avropa jurnalistikasıdır. Bizim üçün bu dəqiqə əsas olan zərbədən, həbslərdən qaçmaq yox, informasiyanı tapmaqdır. Aydındır ki, hətta indi də korrupsioner məmurlar və cinayətkarların əlində onu gizlətmək üçün xeyli imkan var. Hətta reyestri açmaq da bəzən kömək etmir. Mənzil, yaxud müəssisə reyestri açılanda saxta adamlar çıxır ortaya. Ancaq bu təcrübə bütün dünyada mövcuddur.
– Çox istərdik ki, bizə “Hromadske Tv”-dəki iş təcrübənizdən danışasınız. Bu təcrübə bizə müəyyən kontekstdə maraqlıdır: bu dəqiqə bizim ölkəmizdə sizdə təxminən iki il əvvvəl mövcud olan situasiya hökm sürür. Doğru xəbəri yazan, deyən jurnalist “müxalifətçi” adı alır. Bu, çətin vəziyyətdir. “Hromadske”də işləyəndə siz bu halda nə edirdiniz? Sadəcə informasiya verdiyiniz halda, müxaifətçi adı almaqdan qaçmağa çalışırdınızmı?
– Doğrusu, müxalifətçi “çıxarılmaq” o qədər də pis şey deyil. Bu, ən azı hakimiyyətə işləməkdən yaxşı idi. Biz adətən heç kimə isbat eləməyə çalışmırdıq ki, müxalifəti də iqtidar qədər sevmirik. Biz öz işimizlə göstərirdik ki, müxalifəti də iqtidar qədər araşdırırıq. Düzdü, bizim problemimiz deyildi ki, iqtidar müxalifətdən on dəfə çox oğurlayırdı. Ona görə də, iqtidarı daha çox araşdırmalı olurduq. Çünki sükan arxasında olanların oğurlama, korrupsiya, cinayət və zorakılıqla məşğul olma imkanları daha çoxdur. Biz həmkarlarımızla çoxdan araşdırmalarla məşğuluq. Əsas da odur ki, reputasiyanı illərlə yığırsan. Ukraynada isə siyasət sikli çox tez dəyişir.
– Bəs, Azərbaycanda?
– Yəqin bunu sizin ölkəniz üçün anlamaq çətindir. Çünki on il öncə orda bir Əliyev hakimiyyətdə idi, indi başqa Əliyev. Amma sizdə demək olar ki, heç nə dəyişməyib. Biz isə yeddi il qabaq hakimiyyəti müxalifətdən daha çox tənqid edirdik, o zaman siyasətdə başqa iqtidar və müxalifət vardı. Sonra dəyişikliklər oldu və müxalifət iqtidara gəldi. Onda biz yenə iqtidarı tənqid etməkdə davam etdik. Çünki bu kasıblamış müxalifət iqtidara gəldikdən sonra oğurlamağa başladı. Ona görə səni “müxalif jurnalist” adlandıranda bir az kədərlənirsən. Çünki anlayırsan ki, indi iqtidardan çox yazıb müxalifətdən az yazırsansa, bir neçə il sonra yerlər dəyişəcək və sən indiki müxalifətdən yazacaqsan. İndi biz özümüz də hələ tam başa düşməmişik, ancaq elə bu il, bu ay biz axır ki, Şərqi Avropa ölkəsi kimi təsdiqləndik. Ona görə ki, bizim hakimiyyəti dəyişmək xüsusiyyətimiz var. Bu, demək olar ki, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra olan ənənədir. Bu, çox vacib ənənədir və Avropanın əsas xüsusiyyətidir. Rusiyaya, Belarusiyaya, Qazaxıstana, Özbəkistana, Azərbaycana baxanda isə təəssüf ki, bunu görmək olmur. Odur ki, iqtidarın tez-tez dəyişdiyi ölkədə hakimiyyəti tənqid edən jurnalistin “müxalifətçi” adlandırılması normadır, jurnalistika standartlarına uyğundur. Sən hakimiyyəti sevmirsən. Bu, normaldır. Bu, Böyük Britaniyada da normadır, Çexiyada, Polşada, ABŞ-da da. Hakimiyyətə müxalif jurnalistika əla jurnalistikadır.
– Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, “hakimiyyətyönümlü jurnalist” anlayışı da var. Məsələn, birdən sən Allah eləməmiş hansısa müxalifət lideri və ya üzvü haqqında tənqid yazsan, ya da prosesləri tənqid etsən, müxalifət də sənin adını “iqtidara işləyən” qoyacaq. Bizdə dəbdə olan bir ifadə var: “Yersiz həqiqət”. Ukrayna jurnalistikasında “yersiz həqiqət” anlayışı varmı? Yəni, əslində jurnalistin yazdığı həqiqətdir. Ancaq ona deyirlər ki, indi bu həqiqəti yazmağın vaxtı deyil, çünki indi, bu, “iqtidarın əlinə oynaya bilər”.
– Biz araşdırmalarla məşğuluq. Məqsədimiz hansısa cinayəti, vəzifədən sui -istifadəni aşkarlamaqdır. Əgər həqiqət aktualdırsa, insanlar üçün vacibdirsə, biz onu yayırıq. İnsanlar haqda şəxsi məlumatlar istisnadır. Yəni hansısa mənfəət əldə etmə, əlavə gəlir gətirmə ilə heç bir əlaqəsi olmayan şəxsi məlumatlar. Əgər prezidentin oğlu parlamentdə oturubsa, dostları isə müxtəlif vəzifələrə təyin olunursa, bu, artıq şəxsi informasiya deyil. Biz bu haqda danışmalıyıq və danışırıq. Prezidentin yaxınları hakimiyyət çərçivəsində hər hansı biznes fəaliyyəti əldə edirlərsə, bu da şəxsi həyat deyil. Şəxsi olan onların yataq otaqlarında və mətbəxlərində baş verən hadisələrdi. Bu, bizi maraqlandırmır. Ancaq dövlət idarəetməsi, dövlətdəki korrupsiyada heç bir istisna ola bilməz. Hətta bu, müharibə haqqında olsa da. Biz bir çox generallarımız haqqında materiallar hazırlamışıq, Ukrayna ordusuna hərbi texnikanın alınmasında pul israfı haqda materiallarımız olur. Biz bu haqda çəkinmədən yazırıq. Əlbəttə, anlayırıq, bəzi yazılar düşmənimiz Rusiya üçün sərfəli məlumat olur, onlar anlayırlar ki, bizim ordumuzun təchizat problemi var, yaxud bəzi generallarımız satqındırlar. Bəlkə bu, orduya inanan cəmiyyət üçün də yaxşı informasiya deyil. Lakin bizim bu haqda susmamız başqa problemlərə gətirib çıxara bilər. Üzdən guya hər şey yaxşı görünəcək, ancaq əslində ordu hazırlıqsız olacaq və kritik anlarda ölkəni müdafiə edə bilməyəcək. Ona görə də, hesab edirik ki, xüsusən ordu ilə bağlı ağrılı məqamları tez-tez səsləndirmək lazımdır. Bu, onun tezliklə yaxşıya doğru dəyişməsinə yardım edəcək.
– Sualı belə qoyuram ki, bizim oxucuya bəlli konteksdə olsun: Maydan hərəkatı zamanı jurnalist kimi əlinizə hər hansı informasiya düşsəydi və bilsəydiniz ki, bu məlumat həqiqətdir, ancaq hərəkatın ziyanınadır, siz onu ictimailəşdirərdinizmi?
– Bəli. Çünki insanların Maydana nə üçün çıxdıqlarını bilmək vacibdir. Onlar ora həqiqət və ədalət naminə çıxmışdılar. Bir siyasətçini qovub, başqasını gətirmək üçün yox. Hərəkat hakimiyyət dəyişikliyi ilə yekunlaşdı. Ancaq məqsəd ədalətin bərpa və həqiqətin aşkar olması idi. Ona görə də, nə qədər ağır olursa-olsun, həqiqətin ictimailəşməsi Maydanın məqsədi ilə üst-üstə düşəcəkdi. Bizim illüziyalarımız yox idi. Çünki 2004-cü ildə ilk dəfə bu prosesi keçəndə, biz Yuşşenkonın bəzi çatışmazlıqlarına göz yummağa çalışırdıq. Onun üzərinə həddən artıq böyük etimad qoyulurdu və bir müddət jurnalistlər arasında onun tənqidi ilə bağlı tabu da oldu. Çünki, o, zəhərlənmişdi, Kuçma-Yanukoviç rejiminin qurbanı idi. Ona görə də çalışırdıq onu çox tənqid hədəfinə almayaq. Görün bizim niyyətimiz nə ilə nəticələndi? Böyük bir sarsıntı ilə, apatiya ilə, ictimai-siyasi depressiya ilə. Cəmiyyət böyük bir etimadsızlığa yuvarlanmışdı, o, bu torpaqlarda bir də nə vaxtsa dəyişiklik olacağına heç cür inana bilmirdi.
Şükür Allaha ki, bu, bizə dərs oldu. Daha heç kim hansısa siyasətçinin “xətrinə dəyməmək”, yaxud “tarixin gedişatını pozmamaq” üçün heç bir həqiqəti gizlətməyi düşünmür. Çünki hamı bilir, burda əsas məqsəd yox, oyunun qaydalarına əməl etməkdir. Oyunun əsas qaydaları isə həqiqət və ədalətin qorunmasıdır.
– Dimitro, zəhmət olmasa deyin, sizin jurnalist kimi əsas məqsədiniz nədir? Cəmiyyətə hər hansı informasiyanı çatdırmaq, yoxsa cəmiyyətdə müsbət dəyişikliklərə nail olmaq?
– Məqsəd informasiyanı çatdırmaqdır. Çünki dəyişikliyə nail olmaq artıq jurnalistika deyil, bu, ictimai işdir, aktivistlikdir, amerikanlar demiş, advokasidir. Cəmiyyəti dəyişmək ictimai xadimlərin və siyasətçilərin məqsədidir. Bizim işimiz nə baş verdiyini göstərməkdir. Biz demək olar ki, güzgüyük. Cəmiyyət və hakimiyyət qarşısına tutulmuş güzgü. Cəmiyyət bu güzgüyə baxıb nəticə çıxarmalıdır. Elə etmək lazımdır ki, güzgü mümkün qədər aydın göstərsin. Biri var, sən çirkli gölməçədə öz əksinə baxıb hansısa ümumi cizgiləri görəsən, bir də var, sən otaqda asılmış aydın güzgüyə baxasan. Bəzən hansısa yaxşı otelə gedəndə görürsən güzgünün üstündə hələ lampa da var. Sıravi jurnalistlər o güzgüdürlər. Biz – araşdırmaçı jurnalistlər həm də o lampayıq, insanın daha yaxşı görməsi üçün işləyirik.
