Andreas Şedler
Andreas Şedler Mexiko Siti-də Centro de Investigación y Docencia Económicas-da (CIDE) siyasət elmi üzrə professordur. O, “Seçkili Avtoritarianizm: Qeyri-azad rəqabətin dinamikaları”(2006) cildinin redaktoru olub.
Son iyirmi ildə planetimizdəki demokratik təşəkkülə öz gözlərimizlə şahid olduq. Sovet imperiyasının çöküşü, xüsusilə Şərqi Avropada və Sub-Saxara Afrikasında seçkili demokratiyanın genişlənməsiylə nəticələndi. Eyni zamanda isə biz demokratiyadan xali çoxpartiyalı seçkilərin yayılmağa başladığını gördük. Bu gün Soyuq Müharibə dövründən qalma bircinsli rejim növləri – bir partiyalı sistemlər, hərbi rejimlər və şəxsi diktaturalar – demək olar, yoxa çıxıblar (hətta Çinin bir partiyalı rejimi insanlığın beşdə birini idarə etsə belə).
Bu gün qeyri-demokratik idarəçiliyin yeni ulduzları “seçkili avtoritar” rejimlərdir, onlar təməl demokratik standartları ciddi və sistematik yollarla pozsalar da, dövlətin bütün səviyyələrində müntəzəm olaraq çoxpartiyalı seçkilər keçirirlər. Onlardan bəziləri əvvəlki dövrlərin qalıqlarıdır (Sinqapur, Misir); bəziləri bir-partiyalı idarəçilikdən keçidlərdən doğulublar (Qabon, Kamerun); bəziləri hərbi çevriliş nəticəsində peyda olublar (Əlcəzair, Qambiya); bəziləri isə demokratik aşınma prosesləri nəticəsində ortaya çıxıblar (Venesuela, Rusiya). Bu rejimləri fərqləndirən cəhət onların modern nümayəndəli institutların kəşfindən sonra gedən uzun tarixi mücadilədə avtoritar müdafiənin sonuncu xəttində dayanmalarıdır.
Bizim “liberal demokratiya” adlandırdığımız nümayəndəli hökumət sistemi 18-ci əsrdə tərtib olunan və hazırlanan institutların – konstitusiyalı dövlət, fərdi hüquqlar və azadlıqlar, qanunun aliliyi, nəzarət və təftiş, hakimiyyətin funksional və ərazicə bölgüsü, nümayəndəli qanunverici orqan, kütləvi seçkilər, vətəndaş cəmiyyəti və azad media – konfiqurasiyasının üzərində bərqərar olub. Kütləvi siyasi partiyalar 19-cu əsrdə seçki hüququnun genişlənməsinin nəticəsi kimi sonradan ortaya çıxdı. 20-ci əsr isə repressiya və dağıdıcı texnologiyaların inkişafı baxımından faciəvi dərəcədə kreativ olsa da, əsas demokratik institutların təşəkkülünə çox az töhvə verdi, istisna kimi I Dünya müharibəsindən sonra konstitusiya məhkəmələrinin icadını və II Dünya Müharibəsindən sonra beynəlxalq insan hüquqları məfhumunun inkişafını nəzərə almaq olar.
Nümayəndəli institutlar ideyaca və fakt kimi maarifçilik və inqilab əsrlərində ortaya çıxsalar da, müstəqil dövlətlərin genişlənən dünyasına dərhal nüfuz edə bilmədilər. Amma onlar başqa bir şeyin öhdəsindən gələ bildilər, nümayəndəli hökumət uğrunda iki əsrdən çox davam edən mübarizəni alovlandırdılar. Bu mübarizə daim iki mərhələli formada aparılıb – birincisi, nümayəndəli institutlar qurmaq uğrunda mübarizə, ikincisi də onları effektiv formada həyata keçirmək uğrunda mübarizə idi.
19-cu əsrdə Avropada və Amerikada gedən demokratiya mücadilələri əsas etibarilə, nümayəndəli institutlar qurmaq və gücləndirmək, onları hakim elitaların dominantlığından azad etmək və vətəndaş azadlıqları ilə siyasi hüquqları zəngin və təhsilli azlıqların üzərindən genişlətmək uğrunda idi. Lakin buna baxmayaraq, 20-ci əsrin ilk yarısında baş qaldıran totalitar rejimlərin terroru I Dünya Müharibəsindən sonra əldə edilən demokratik dəyərləri silib-süpürdü. Hitler və Stalin əksər nümayəndəli institutları qapatdılar: onların cüzi sayda saxladıqları isə (Nasist Almaniyasındakı cinayət məhkəmələri, Sovet İttifaqındakı qanunverici orqanlar) bütövlükdə repressiya və məhvetmə bürokratiyalarına uyğunlaşdırıldı.
Totalitarizmin çöküşündən sonra demokratiya mücadiləsi yeni şərtlər altında bərpa olundu. Keçmiş müstəmləkə ölkələrində effektiv nümayəndəli institutlar qurmaq istəyən demokratlar artıq yarım konstitusiyalı monarxiyalar və seçkili oliqarxiyalarla deyil, hərbi rejimlər və bir partiyalı rejimlərlə üzləşməli oldular. Bir çox yerlərdə onlar vətəndaş azadlıqları, vətəndaş cəmiyyətləri və qanunverici orqanlara seçkilərdə yarımçıq və şərti güzəştlər əldə etdilər. Berlin Divarının yıxılması – yaxud onun spontan bir kütlə tərəfindən sənətkarcasına dağıdılması – nümayəndəli institutlar üçün avtoritar idarəçilikdə bir başqa tarixi dönüş nöqtəsi oldu. O, selektivdən geniş miqyaslı institutsional imtiyazlara və beləliklə də, selektivdən hərtərəfli institutsional manipulyasiyaya dəyişikliyə məruz qaldı.
Soyuq Müharibə dövründən sonrakı yeni seçkili avtoritar rejimlər nümayəndəli institutları boğmaqdansa, yaxud onlardan sadəcə bəzilərini qəbul etməkdənsə, bütünlükdə onların hamısını qəbul etdilər. Onlar liberal demokratiya institutlarının bütün elementlərini – konstitusiyadan tutmuş konstitusiya məhkəmələrinəcən, qanunverici orqanlardan tutmuş hesabatlılıq agentliklərinəcən, məhkəmə sistemlərindən tutmuş federal düzülüşəcən, azad mediadan tutmuş vətəndaş birliklərinəcən – qurdular. Ən vacibi isə onlar dövlət hakimiyyətinin bütün səviyyələrində müntəzəm çoxpartiyalı seçkilər keçirdilər. İnstitutsional formada bu rejimlər həqiqətən də liberal demokratiyalardan fərqlənmirlər. Hərçənd avtotitar idarəçilər birmənalı olaraq, bu formal konsessiyaları əsaslı nəzarətlə kompensasiya edirlər. Seçkili avtoritar rejimlər nümayəndəli institutları boğmaqdan imtina etsələr də, onları manipulyasiya etməkdə ixtisaslaşıblar. Repressiyanı rəhbər tutmaqla fəaliyyət göstərən totalitar sistemlər avtoritar rejimlərin davamlılığının bir qütbünü ələ keçirmişdilər. İnstitutsional manipulyasiyanı əsas tutan seçkili avtokratiyalar isə digər qütbü ələ keçiriblər.
İnstitutsional manipulyasiyanın menyuları
Bütün institutsional təsisatlar müəyyən qədər hakimiyyət nümayəndəliyini, yaxud ən azından nümayəndəliyin formal şəklini özlərində ehtiva edirlər. Onların mövcudluğu idarəçilərin rəsmiləri müəyyən tapşırıqları yerinə yetirmək üçün təhkim etdiyini göstərir. Lakin hakimiyyətin avtoritar nümayəndəliyi təhkim olunmuş rəsminin hakimiyyətdən yarım müstəqil formada istifadə etməsinə heç zaman göz yummur. Avtoritar rejimlərin ərsəyə gətirdiyi institutsional təsisatlar bir mənalı olaraq böyüyüb, inkişaf edib azadlığa qovuşa bilməzlər. Onlar ev heyvanını itaətdə saxlamaq üçün nəzərdə tutulublar – bu əhliləşdirilmiş ev heyvanları sadəcə olaraq kağızdan düzəldilmiş şirlər deyil, dözümlü iş atları olmalıdırlar. Avtoritar idarəçilər həqiqi institutsional avtonomiyaya heç vəchlə dözümlü yanaşmırlar. Onlar hər zaman özlərinin şəxsi institutsional təsisatlarını o şəkildə qorumağa və məhdudlaşdırmağa çalışırlar ki, nominal demokratik qurumlar və prosedurlar məğz olaraq elə avtoritar mahiyyətli olaraq qalsınlar.
Avtoritar idarəçilər müxtəlif institutsional sahələrdə öz adamlarına, həmçinin rəqiblərinə nəzarət etmək üçün müxtəlif cür strategiyalar həyata keçirə bilərlər. Seçkili avtoritar rejimlərdə seçkilər demək olar məğz etibarilə mübarizənin mərkəz nöqtəsidir. Öz növbəsində elm adamları və təcrübəçilər nominal rəqabətli seçki proseslərinə nəzarət etmək üçün avtokratların müxtəlif cür strategiyalar həyata keçirdiklərinə kifayət qədər diqqət yetiriblər. Lakin qanunvericilik, məhkəmə daxil olmaqla mətbuat, vətəndaş cəmiyyəti və submilli dövlətlər (subnational governments) kimi digər institutsional sahələrdə həyata keçirilən cürbəcür manipulyativ texnikalarla bağlı bizim konseptual koordinatlarımız və empirik xəritələrimiz o qədər də yaxşı inkişaf etməyib. Avtoritar liderlərin müxtəlif sahələrə dair sərəncamlarında olan manipulyasiyanın müxtəlif menyularının kortəbii eskizləri nələrdən ibarətdir? Bu “menyuların menyusu” analitik struktur baxımından tamamlanmış və vahid olmağa iddia etmir, amma o, avtoritar idarəçilərin formal nümayəndəlik institutlarını əhliləşdirmək üçün hansı metodlardan istifadə etməsini göstərən ilkin cəhd ola bilər.
Qanunvericilik.
Əksər avtoritar rejimlər müəyyən növ qanunverici məclis ərsəyə gətirirlər. Daha doğrusu, onlar qanun yazmağa təhkim olunan bir kollektiv qurum yaradırlar, mərkəzi dövlət (özünün məcburi tutumu ilə) isə bu qanunları insanlara sırımağa çalışır. Nisbətdə kiçik ölçülü olduqlarını nəzərə alsaq, qanunverici hakimiyyətlər avtoritar nəzarət üçün asan obyektlərdir. Qanunverici subordinasiyanı həyata keçirməkdən ötrü idarəçilər üç əsas strategiyanı izləyə bilərlər.
1) Gücdən məhrumetmə. İdarəçilər qanunverici hakimiyyətlərə formal məhdudiyyətlər tətbiq edə bilərlər, onların nəyi edib, nəyi etməmələrini ciddi məhdudlaşdırıla bilərlər;
2) Adamlara nəzarət. Hətta qanunvericilik formal olaraq geniş hakimiyyətə malikdirsə belə, qanunvericiləri seçməyə nəzarət edən avtoritar dövlətlər ya birbaşa deputat təyin etməklə, ya da seçilmiş komitələri kimin idarə edəcəyini seçməklə qanunvericiləri bəsit möhür vurana çevirirlər. Alternativ olaraq, onlar deputatları icra ediciylə əməkdaşlığa cəlb etmək üçün müqavimət göstərilməsi mümkün olmayan təşviqat strukturu (qorxutmaq və yaxud işbirliyinə cəlb etmək) ərsəyə gətirə bilərlər.
3) Parçalama. Haradakı idarəçilər qanunvericilərin davranışlarına nəzarət edə bilmirlər, o zaman birliyi parçalamaqla, yaxud partiya fraksiyalarını çoxaltmağa həvəsləndirməklə onlar arasındakı koordinasiyanı qıra bilərlər.
Məhkəmə.
Prinsipcə müasir məhkəmə sistemləri fərdlər arasında, vətəndaşlar və dövlət qurumları arasında və qurumların özləri arasındakı mübahisələrə aydınlıq gətirməyə xidmət edir. Heç bir müasir avtoritar quruluş məhkəmə sistemi olmadan keçinə bəlməsə də, o, bu “ən az təhlükəli olan qolu”n qanadlarını qırmaq üçün müxtəlif növ metodlar həyata keçirə bilər.
1) Gücdən məhrumetmə. Avtoritar idarəçilər onların yurisdiksiyasını spesifik iş sahələriylə məhdudlaşdırmaqla və onların təhqiqatçı gücünü ləğv etməklə (onları uyğun sübut mənbəyi kimi sadəcə dövlət rəsmilərinə müraciət etməyə məhkum etməklə) məhkəmələrin hakimiyyətinə formal məhdudiyyətlər tətbiq edə bilərlər. Onlar elə iyerarxik appelyasiya sistemləri yarada bilərlər ki, məhkəmələrə daha yüksək səviyyədə nəzarət etmək üçün hakimləri aşağı dərəcədə saxlamaqla, məhkəmə qərarlarını mərkəzləşdirə və unifikasiya edə bilsinlər. Onlar həmçinin məhkəmə baxışlarının diapozonunu məhdudlaşdırmaqdan ötrü, onlara çoxlu formal tənzimləmə şəbəkələri sırıya bilərlər (başqa sözlə desək, hüquqi müşavirəni bürokratikləşdirməklə). Ən nəhayət, idarəçilər hüquqi qərarın effektivliyini neytrallaşdırmaqdan ötrü istəmədikləri qərarları sadəcə olaraq “keçərsiz” saya bilərlər;
2) Adamlara nəzarət
.
Qanunverici hakimiyyətə necə edirdilərsə, avtoritar idarəçilər hakimlərə də məcburi prosedurlar və stimullaşdırıcı vasitələr yoluyla nəzarət etməklə, formal cəhətdən güclü məhkəmə sistemini idarə edə bilərlər: Onlar iyasi baxımdan etibarlı magistratları seçə və onları caydırıcı cərimələrlə ələ ala bilərlər. Avtoritar rejimlər sədaqətli xidmətçilər üçün nəhəng iş agentlikləridir, lakin onlar həm də tələbələrin və ictimai administrasiyanın adlandırdığı kimi “şirnikləndirmə” mütəxəssiləridir. Qarşılıqlı şəkildə məhkəmədaxili və məhkəməxaric stimulları gücləndirməklə, avtoritarlar əmin olurlar ki, “özünü-məhdudlaşdırma” strategiyasından başqa bütün digər məhkəmə strategiyaları hakimlər üçün şəxsi baxımdan uyğunsuz, siyasi baxımdan isə “məğlubiyyətlə” nəticələnəcək;
3) Parçalama. Avtoritar liderlər vahid məhkəmə yaratmaqdansa, məhkəmələr arasındakı koordinasiyanın qarşısını alır və “kortəbii məhkəmə sistemi qurmaqla məhkəmə fəallığını cilovlayırlar”, beləliklə də, “istisna məhkəmələr adi məhkəmə sistemiylə paralel fəaliyyət göstərmiş olurlar”. İcraedicininin dominantlığı altındakı, adətən sıravi məhkəmələrdən üstdə dayanan xüsusi məhkəmələr isə həssas məsələlərlə bağlı güclü siyasi nəzarət həyata keçirirlər;
4) İzolyasiya. İdarəçiyə əsaslanan mübahisə arbitrajı qapalı sistemin bütün iddialarını əks etdirsə də, məhkəmə sistemləri, digər bütün dövlət institutları kimi özlərinin sosial mühitlərinə məhkumdurlar. Onlar vətəndaşları “üfüqü” olaraq xüsusi güclü aktyorlardan, o cümlədən “şaquli” olaraq ictimai səlahiyyət sahiblərindən qorumaq qabiliyyəti, güclü aktyorlarla üzləşmək bacarığı və istəyi olan ətrafdakı peşəkar və mülki assosiasiyaların şəbəkəsindən hədsiz dərəcədə asılıdırlar. “Məhkəməyə dəstək olan şəbəkələri sıradan çıxarmaqla” avtoritar liderlər məhkəmə sahəsində üzləşə biləcəkləri problemlərin qarşısını effektiv şəkildə ala bilərlər.
Seçkilər
. Avtoritar idarəçilər seçkilər keçirməyə hazırlaşırlarsa, onlar onu qeyri-rəqabətcil etməklə məğlubiyyət riskini minumum səviyyəyə endirirlər, yaxud əgər onlar çoxpartiyalı rəqabətə icazə verirlərsə, onların hökumət səviyyəsində təmsilçiliklərini minimuma endirirlər. Hətta əgər bütün dərəcələrdə çoxpartiyalı seçki keçirmək qərarına gəlsələr – onlar elə məhz buna görə “seçkili avtoritar” rejimlər adlandırılırlar – onların əllərində seçkilərin gətirə biləcəyi nəticələri maniulyasiya etmək üçün çox sayda imkanlar olur.
1) Gücsüzləşdirmə. İdarəçilər sadəcə olaraq seçilmiş rəsminin portfoliosunun (rezerv olunmuş yer) yurisdiksiyasını həssas siyasi bölgədən çıxara bilər, yaxud seçilmiş rəsmilər seçilməmiş rəsmilərin (avtoritar himayə altında olanlar) veto etmək gücünə məruz qala bilərlər;
2) Məhdudiyyətlər bazarı. İdarəçilər müxalifət partiyalarını çıxdaş etməklə, sıralarını pozmaqla, parçalamaqla seçicilər üçün seçimləri məhdudlaşdıra bilərlər (tədarük məhdudiyyətləri); onlar müxalifətin ictimai sferaya ədalətli çıxışını ləğv etməklə seçici üstüntutmalarına əngəl ola bilərlər (tələb məhdudiyyətləri); və onlar seçicilərin kompozisiyasını qanun çərçivəsində, yaxud de-fakto vətəndaş hüquqlarından məhrum etməklə dəyişdirə bilərlər (seçicilərin ekspropriasiyası);
3) Üstüntutmaları pozma. İdarəçilər zorakılıqla hədələməklə vətəndaşların seçkilərdəki həqiqi üstüntutmalarının qarşısını ala bilərlər (vətəndaşı qorxutma), yaxud pulla şirnikləndirə bilərlər (seçimi satın alma);
4) Seçkilərin pozulması. Ən nəhayət, seçicilər seçki qutusunda öz iradələrini ifadə etdikdən sonra, nəticələr ayrı-seçkilik salınmaqla (seçki saxtakarlığı), yaxud ayrı-seçkici təsisatların vasitəsiylə seçkilərdən əvvəl müxalifət partiyalarını sıradan çıxarmaqla (onların qanunverici orqanda iştirakına əngəl törədən majoritar seçki qaydası kimi) ciddi şəkildə pozuntuya məruz qala bilərlər.
Mətbuat.
“İnformasiyanın alternativ mənbələri” demokratiyanın əsas xassəsi olduğu kimi, yanlış xəbər və dezinformasiya avtoritarizmin əsas xassələridirlər. Vətəndaşların siyasi reallığın rəqabətcil ortamındakı iştirakını zəiflətməkdən ötrü, qeyri-demokratik idarəçilər kommunikasiya vasitələrinə, medianın kontentinə və media istehlakçılığına məhdudiyyətlər tətbiq edə bilərlər:
1) Siyasi informasiyanın yayılması və istehsalı vasitələrinə özəl nəzarəti məhdudlaşdırmaq üçün avtoritar rejimlər bir qayda olaraq çap, yayım, yaxud elektron mediaya dövlət monopoliyaları tətbiq edirlər. Qanuni siyasi kommunikasiyaya tam nəzarəti ələ almaqla bəzi diktatura dövlətləri daha da irəli gediblər, çap maşını kimi yazılı ünsiyyət vasitələrinə, fotokopiyalara, kompüterlərə və internetə fərdi çıxış məhdudlaşdırılıb. Əlbəttə, əgər dövlət qeyri-dövlət mətbuatına icazə verirsə belə, hələ də onun əlində məhdudlaşdırmaq üçün, yaxud narahatlıq yaradanların qarşısını almaq üçün kifayət qədər vasitələr var – məsələn, informasiya vasitələri fəaliyyət göstərmək üçün lisenziyalardan, yaxud ictimai reklamçılıqdan məhrum edilə bilərlər, yaxud polis, vergi administrasiyası, yaxud anti-korrupsiya idarəsi onları qapada bilər;
2) Kommunikasiya vasitələrini özəl əllərə təslim edən avtoritar rejimlər adətən medianın kontentini məhdudlaşdırmağa meyilli olurlar. Bəzən onlar senzura tənzimləmələrindən istifadə edirlər. Digər hallarda onlar jurnalistləri döyməklə, yaxud mətbuat qurumlarını vergi pozuntularıyla günahlandırmaqla daha qeyri-formal, dolayı vasitələrdən istifadə edirlər. Həm qanunu senzura, həm də qanundankənar hədələr özünü-senzuranı təşviq etmək üçün edilir.
3) Vətəndaşların açıq informasiya qəbulunu məhdudlaşdırmaq üçün idarəçilər avtoritar nəzarətdən kənarda istehsal olunan informasiyaya kütləvi çıxışı ləğv edə, yaxud onları material baxımından əngəlləyə bilərlər (beynəlxalq media daxil olmaqla).
Vətəndaş cəmiyyəti
. Repressiya və ələalma avtoritar rejimlərin vətəndaşların müasir “birlik sənəti”ni təcrübədən keçirmələrini əngəlləmək üçün istifadə etdikləri ən əsas strategiyalardır. Məğz etibarilə, aşağıdan gələn təzyiqi zəiflətmək üçün avtoritar quruluşlar maraq qruplarını dövlət nəzarətində olan təşkilatlara (iyerarxiya) yönləndirməklə, vətəndaşları birlikdə hərəkət etməkdən (qeyri-mütəşəkkilik) yayındıra, yaxud vətəndaş birliklərini bir-birinə qarşı qoya bilərlər (parçalama):
1) Mobilləşmiş bir partiyalı rejimlər və dövlət korporasiyası rejimləri iyerarxik təşkilatlanmadan avtonom vətəndaş cəmiyyətinin qarşısını almaq üçün istifadə edirlər;
2) Bunun əksinə olaraq, qeyri-mobil avtoritar rejimlər – əksər seçkili avtokratiyalar – atomlaşmış vətəndaşları özəl sahələrindən yayındırmağa çalışırlar və sonra isə ümumi susqunluq mühitinə nail olmaqdan ötrü ictimai gücləri parçalamaq üçün qolları çırmalayırlar;
3) Əgər vətəndaş cəmiyyəti dövlətə münasibətdə avtonom birlik sahəsi mahiyyəti kəsb edirsə, bu sahəyə nəzarət etmək baxımından iyerarxiya və dağınıqlıq da məntiqi olaraq əks qütbləri ehtiva edir: birincisi avtonom olmadan təşkilat, ikincisi isə təşkilat olmadan avtonomiya qura bilməz. Avtoritar sərhəd çəkmə məqsədiylə üfüqi nəzarət və şaquli kommunikasiyanın pozulması funksional baxımdan eyni mahiyyətdədir. Bu iki ucun ortasında “parçala, hökm sür” strategiyası yatır: Cəzaların və mükafatların selektiv paylanması yoluyla idarəçilər mövcud vətəndaş cəmiyyətləri arasında parçalanmalar yarada bilərlər. Biz bu cür ara situasiyalara, məsəl üçün, Orta Şərqin müasir rejimlərini qoruyub saxlayan “rəqabətin parçalanmış strukturları” qismində rast gələ bilərik.
Yerli hökumət
. Avtoritar idarəçilik yerli siyasətin sona yetdiyini tez-tez bəyan edir. Yerlərdə problemlərin ortaya çıxmasını əngəlləməkdən ötrü mərkəzi səlahiyyət qurumları “lokal elitalar üzərində nəzarətlərini itirəcəkləri ehtimalını ən aşağı səviyyəyə salmaq üçün institutsional mexanizmləri” inkişaf etdirməlidirlər. Repressiya, bürokratik nəzarət, hesabatlılıq və artbitraj yəqin ki, ən məşhur mexanizmlərdir.
1) Mərkəz-periferiya əlaqələrindəki repressiv rejimlərdə mərkəzi hakimiyyətlər nəzarət və fiziki cəzalandırma üçün paralel bürokratiyalar yaradırdılar, Stalinin əmri altındakı Sovet gizli polisinin aşağı çinli rəsmiləri itaətdə saxlamaq üçün həyata keçirdiyi terror buna bir misaldır.
2) Bürokratik rejimlərdə mərkəzi hakimiyyətlər iyerarxik formada dövlətin ərazi səviyyələrini qururlar. Onlar yuxarıdan aşağı rəsmilər təyin etməklə yerli hökumətləri nəzarətdə saxlayırlar. Bu şərtlər daxilində submilli hökumətin hər bir birliyi “[özünün] əsas rəmilərini təyin etmək, çıxdaş etmək, işdən çıxarmaq məsələsində iyerarxik cəhətdən daha güclü olan birliyin tutumu qarşısında kəskin həddə məhdudlaşdırılmış olar”.
3) Hesabatlı rejimlərdə avtoritar quruluşlar lokal qurumlara geniş səlahiyyətlər verirlər, lakin bununla belə onları ciddi performans uğursuzluqlarına görə məsuliyyətli bilirlər. Bu cür nəticəyə köklənmiş hesabatlılıq kriteriyası siyasi də ola bilər (sosial stabilliyin qorunması baxımından), qeyri-siyasi də (iqtisadi artım uğuru kimi);
4) Ən nəhayət, arbitraj rejimlərində avtoritar idarəçi paytaxt şəhərdə öz mənfəətinə görə, submilli fraksiyalar arasındakı rəqabətə hakimlik edə bilər, bu mənada o, qarşısıalınmaz xarici qüvvə kimi ortaya çıxmaqla regionalarda və yerlərdə daxili güc balansını təmin etmiş olur.
İnstitutsional qeyri-müəyyənlik
Modern avtoritarizmi öyrənənlər qeyri-demokratik idarəçiliyin institutsional əsaslarından lap çoxdandır xəbərdardırlar. Totalitar diktatorluğun, yaxud hərbi idarəçiliyin məntiqini tədqiq edənlər etiraf edirlər ki, həm hərbi bürokratiyaların (siyasi polis daxil olmaqla), həm də mülki bürokratiyaların (tək partiyalar daxil olmaqla) rolu diktatura hakimiyyətində həlledici elementlərdir. Repressiya institutlarından fərqli olaraq isə, avtoritar rejimlərin formal cəhətdən nümayəndəli institutlarına kifayət qədər diqqət yetirilməyib. Müşahidəçilərin zənnincə, avtoritar rejimlər elə sahələrdir ki, hakimiyyətin faktiki korrelasiyasına və hökumətin qeyri-formal təcrübələrinə münasibətdə formal məhdudiyyətlər hansısa gücə sahib deyillər.
Əlbəttə, nümayəndəli institutlar avtoritar rejimlərin alış-veriş dükanlarında gözəl dekorasiyalardır. Lakin bununla belə, bu cür institutlar estetik dəyərləri ilə yanaşı, avtoritar rejimlərə gücdən istifadə və onu əldə saxlamaq nöqteyi nəzərindən bir alət kimi dəyər kəsb edirlər. Premodern iyerarxik dövlətə, yaxud müasir dövlətin mürəkkəb bürokratik strukturlarına başçılıq etməzdən əvvəl, hökumətlər iki fundamental tapşırığı yerinə yetirməlidirlər: Qarşılarına qoyduqları təməl məqsədlər nə olur olsun, idarəçilik qabiliyyətlərini (idarəçilik problemi) mühafizə etməli; ikincisi isə hakimiyyətlərinin davamlılığını (siyasi mövcudluq problemi) mühafizə etməlidirlər. Birincisini elm adamları tez-tez “əməkdaşlıq” problemi kimi düşünürlər (bir haldakı təhkimlilər hakimiyyətin strukturlarını qorumaq və inkişaf etdirmək üçün əmək və vergilər nöqteyi-nəzərindən töhvə verməlidirlər), ikincisi isə “uyğunluq” problemi kimi ortaya çıxır (bir haldakı təhkimlilər, həmçinin elitalar idarəçilərin hakimiyyətdə qalması üçün status-kvonu qəbul etməlidirlər).
Demokratikləşmə basqılarına nümayəndəli institutlar yaratmaqla və onları manipulyasiya etməklə cavab vermək avtoritar quruluşlara özlərinin mövcudluq və idarəçilik problemlərini yumşaltmağa kömək edir. Bu, onlara sosial qruplarla və fərdlərlə əməkdaşlığı qüvvətləndirməyə kömək etməli, öz növbəsində isə rejim qarşısında yaranan problemləri (aktual və potensial) aradan qaldırmağa kömək etməlidir. Avtoritar rejimlərlə bağlı artmaqda olan müqayisəli tədqiqatlar ortalama olaraq belə deməyə əsas verir ki, nümayəndəli instututlar belə rejimlərə dəstək funksiyasını yerinə yetirirmiş kimi görünürlər. Bununla belə, onlar qaçılmaz olaraq müəyyən qədər kökuməti devirmə toxumlarını da öz içlərində daşıyırlar. İnstitutlar maşın deyillər. Onlar insanlar tərəfindən idarə olunduqlarından tam nəzarət altına alına bilməzlər: hərgah belədirlərsə, deməli, diktatura yaradıcılarının ehtiyaclarını bəsləməkdən imtina edə bilərlər.
Bu, avtoritarizmin institutsional güzəştinin bir dilemmasıdır, əgər siyasi institutlar gücün və avtonomiyanın minimal dərəcəsinə malik deyillərsə, o zaman onlar avtoritar idarəçiliyə və onun mövcudluğuna müstəqil şəkildə töhvə verə bilməzlər. Lakin siyasi institutlara müəyyən güc və avtonomiya verilən kimi onlar diktatora qarşı çevrilə bilərlər. Onlar ictimaiyyət önündə, yaxud zirzəmilərdə, açıq, yaxud qapalı məkanlarda, qəhrəmanca, yaxud sülhpərvərcə, fədakar, yaxud öz maraqları naminə mübarizə meydanları və dirəniş yerləri açırlar – buralarda müxtəlif qruplar və fərdlər imkanları çatan qədər müxtəlif yollarla sınaqlardan keçirlər.
Daha sonra, avtokratiyalarda nümayəndəlik institutları təkcə nəzarət və əməkdaşlıq deyil, həm də çəkişmə sahələridir. Hətta əgər avtoritar institutlar nəzərdə tutulduqları kimi müxalifətin səylərini qırsalar da, yönləndirsələr də, parçalasalar da, rejimin tənqidçiləri hələ də müəyyən həddə bu avtoritar institutları neytrallaşdıra, hətta onları öz məqsədlərinə uyğun istifadə edə bilərlər. Habelə nominal demokratik institutlar avtokratiyanı fəaliyyət göstərməyə və avtoritar liderlərin hakimiyyətdə mövcud olmaq ehtimallarını və effektiv idarəetmələrini gücləndirsələr də, onların hələ də avtoritar stabilliyi və idarəçiliyi aşındırmaq ehtimalı var. Bir haldakı siyasi institutlar təkcə faydalı olmayıb, həm də təhdid edirlərsə, bir haldakı onların təkcə dəstəkləmək deyil, həm də “avtokratik idarəçiliyin kökünü qazımaq potensialları var, o zaman onları yaratmağın və onlara dözməyin mənası nədir?”
Cavab olduqca aydındır: idarəçilər birinə sahib olub, digərisiz keçinə bilməzlər. Onlar özlərinin idarəçiliyinə zəmanət verib, eyni zamanda struktural risklər daşımayan intitutları sadəcə olaraq qura bilməzlər. Belə risklər hətta avtoritar quruluşun əsas qoruyucuları sayılan repressiya aparatlarına qədər uzanır. Nə qədər diktator özünü qorumaq üçün öz əlləriylə qurduğu yarım hərbi mühafizə qüvvələrinin qurbanına çevrilib? Onlardan nə qədəri idarəçilik alətləri kimi siyasi partiyaların daxilində qurduqları fraksiyalar tərəfindən devriliblər? Hətta sosializm adıyla cəmiyyətin bütünlüklə bürokratiyalaşdırılması layihəsi özü özünü məğlub etməklə nəticələndi. Sovet imperiyasının nəhəng institutları “kimi müəyyən edilənlər [sosialist sistemləri] özü özlərini qorumaları üçün nəzərdə tutulsalar da, zaman keçdikcə rejimin və dövlətin köklərini qazımaqla funksionallıqlarını sonlandırdılar”.
Mümkün olan siyasət
Avtoritarlar əlbəttə ki, özlərinin yaratdıqları institutların “ziddiyətlərdən xali” olmasını arzulayırlar və şübhəsiz ki, təhlükə ehtimalları olmayan rejim dəstəkçisi institutlar inşa etməyi sevirlər. Lakin buna baxmayaraq, belə irsi ziddiyyətlərdən xali avtoritar dünya bir avtokratın xam xəyalıdır. Formal nümayəndəlik institutları avtokratın ömrünü yaxşılaşdıra və uzada bilər, amma bir gün onlar elə öz yaradıcılarının qəniminə çevrilə bilərlər. Hərçənd bir mənalı olaraq belə institutlar həm təbiətləri etibarilə, həm də ehtiva etdikləri müxtəlif cür struktural risklər magnitudasına görə fərqlənirlər. Son illərdə politoloqlar diqqətlərini daha çox avtoritarlar üçün ən böyük risk daşıyan çoxpartiyalı seçkilər institutuna yönləndiriblər. Avtoritar rejimlərdə çoxpartiyalı seçkilərin genişlənməsiylə əlaqədar olaraq, tədqiqatçılar avtoritar idarəçilik altındakı “seçkilərin gücü”nü sistemli şəkildə araşdırmağa kökləniblər. Avtoritar seçkilərin bulanıq təbiətinin həqiqi inikasında, bu debat mübahisəli haçalanmalara səbəb olub.
Diktaturanın siyasi iqtisadiyyatı barədə ədəbiyyat avtoritar seçkilərin rejimi qoruduğunu vurğulasa da, “seçkilərlə demokratikləşmə” adı altındakı müqayisəvi tədqiqatlar onların rejimin kökünü qazımaq potensiallarını vurğulayırlar. Nəzəri təhqiqat və təcrübi analizin bu iki ucu sakit birgəyaşayış və qarşılıqlı inkar mühitində ərsəyə gəliblər. Onların əsas iddiaları bir-birləriylə ziddiyətdə olsa da, onlar faktiki olaraq, əsasən bir-birinə uyğundurlar. Avtoritar çoxpartiyalı seçkilərin böyük ehtimalla vəzifədə olan şəxsin mövcudluq qabiliyyətini gücləndirməsi, mümkün olan iddiadır: hərçənd seçkilərin müxalifət qüvvələri üçün hakimiyyətdəki rejimi zəiflətmək, hətta devirmək imkanlar bəxş etməsi ehtimalı da mümkündür.
Müasir seçkili avtokratiyalar nümayəndəli institutların təşəkkülünə qarşı uzun müddət mübarizə aparıblar. Sonda ideoloji bəhanələri bir kənara ataraq bizim liberal demokratiyayla əlaqələndirdiyimiz formal institutların bütöv bir şəbəkəsini qəbul ediblər. Onlar özlərinin avtoritar enerjilərini formal demokratik institutları repressiya etməkdənsə, manipulyasiya etməyə dəyişiblər. Buna cavab olaraq isə demokratiyapərəst müxalifət qüvvələri özlərinin demokratiyanın institutsional skeletini yaratmaq cəhdlərini formal nümayəndəlik institutlarının sümüklərində demokratik əzalar yaratmağa dəyişiblər. Əgər institutsional manipulyasiya avtoritar müdafiənin sonuncu səddidirsə, o zaman institutsional liberalizasiya – bu, formal demokratik institutların avtoritar nəzarətdən xilas etmək cəhdidir – demokratiya uğrunda mücadilənin ən öndəki cəbhə xətti mənasını verir. Əlbəttə, bir nəfər adəti üzrə çıxıb deyə bilər ki, bunların hamısı oyundur: Demokratiya tərəfdarları sadəcə olaraq heç bir zaman nümayəndəlik qurumlarındakı avtonomiyanı və effektivliyi qəbul etməyi bacarmayıblar. Sadəcə olaraq, məsələ budur ki, onların qurulması necə siyasi mücadilə tələb etmişsə, onların effektiv şəkildə həyata keçirilməsi də o cür mücadilə tələb edir.
Seçkili avtoritar rejimi yaratmaq və idarə etmək necə çoxsaylı qeyri-müəyyənlikləri ehtiva edirsə, müxalifət olanda da o cürdür. Bu həm beynəlxalq, həm də yerli opponentlərə münasibətdə belədir. Avtoritar rejimi sarsıtmaq, yaxud da onu demokratikləşməyə sövq etmək istəyən xarici aktyorlar hər zaman geri təpilmək riskiylə üz-üzədirlər. Diktatorlar əllərində əsir saxladıqları əhaliyə zərər verəcəkləri ilə xarici qüvvələri hədələyə bilərlər. Yerli müxalifət də eyni şəkildə avtoritar rejimin əlində saxladığı və manipulyasiya etdiyi nümayəndəli institutlara ya müxalif olmağı, ya dəstək olmağı, ya da tənqidi formada məşğul olmağı seçməlidir. Bu seçimlərdən hər biri rejimi zəiflətməkdənsə gücləndirmək riski daşıyır, fərqi yoxdur, ya indi, ya da uzunmüddətli perspektivdə. Ancaq hətta müxalif qüvvələr rejimin demokratiyanın peyda olmasından faydalanacağı ehtimalından xəbərdar olsa belə, onlar demokratiyanın hakim olacağını real ehtimal kimi düşünərək, güc toplaya və dağıdıcı strategiyalar ərsəyə gətirə bilərlər.
Seçkili avtoritariyalar həssas rejimlərdir. Avtoritar müdafiənin sonuncu xətti – formal demokratik institutların manipulyasiyası kövrək məsələdir. Repressiyanın avtoritar divarlarını dağıtmaqdansa, bütün çətinliklərinə rəğmən manipulyasiyanın bütün müdafiə xətlərini yarıb keçmək isə müqayisədə daha asandır. Hətta müvəffəqiyyət şansları aşağı görünsə belə, demokratik müxalifət məntiqə uyğun olaraq, Albert O. Hirşmanın adlandırdığı ehtimal siyasətini əsas tuta bilər. Real ümidlərlə girdiyi demokratiya uğrundakı müharibələrdə o, böyük ehtimalla avtoritar rəqiblərinə məğlub olacaq – demokratikləşmə səfəri mənasında isə, o, böyük ehtimalla qalib olacaq.
“Demokratiya Jurnalı” 21:1 (2010), 69-80. © Məqalə Johns Hopkins University Press-in icazəsi ilə Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək Meydan.TV saytında yayımlanır.
