“İndiki halda o yol sual altındadır, çox ciddi geriləmə var”
Son illər siyasi islamın ictimai-siyasi proseslərə təsiri müzakirə mövzusudur. XX əsrin əvvəlindən fərqli olaraq ötən əsrin sonunda müstəqillik qazanan Azərbaycanda siyasi islam ictimai-siyasi həyatın təsir imkanlarını özündə ehtiva etdi. Tarixçi-alim Altay Göyüşovla Azərbaycanda ötən 10 ildə gündəmin əsas mövzularından olan siyasi islamın ölkənin gələcəyində hansı rol oynayacağı barədə söhbət etdik.
– Altay müəllim, siyasi islamdan müdafiə etmiş alim kimi Azərbaycanda siyasi islamın yerini harda görürsünüz?
– 70 il ateist olan sovet dövlətində yaşamışıq, ateizm dövründə dinlə mübarizə aparılıb, dini kimlik sıradan çıxarılmasa da, dini biliklərin sıradan çıxarılmasına nail olublar. Ötən ilin 80-ci illərinin sonunda insanların dinlə bağlı elementar bilikləri sıfır səviyyəsində idi. Ondan əvvəl Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı olub, sekulyarizm artıq kimliyi yaradan əsas tərkib hissələrdın biri olmuşdu. Azərbaycanlı deyəndə sekulyarizmi mütləq göz önünə gətiririk. Ona qədər azərbaycanlılar şiələrə, sünnilərə bölünür, sekulyarizm bunları bir yerə gətirdi. SSRİ dağılandan sonra təbii olaraq dini biliklərin qaytarılması istiqamətində fəaliyyət başlayıb, eyni zamanda dini bilikli qrupların yaradılması prosesi gedib. 2010-cu ilə qədər düşünürdük ki, sürət böyük olduğundan bir qədər sonra siyasi islam ən güclü təfəkkürə çevriləcək. Amma həmin ilin müəyyən olaylarından sonra gözləntilər heç də doğrulmur, söhbət yalnız Azərbaycandan getmir, dünyadakı proseslər də bura daxildir. Azərbaycanı müəlman ölkələrilə fərqləndirən bir xüsusiyyət var: 1917-ci ildə Rusiya imperiyası dağılanda təbii olaraq hər yerdə islami təfəkkür aparıcı siyasi təfəkkürə çevrilirdi. Məsələn, indiki Tatarıstan, yaxud Krım tatarları, Orta Asiya, Şimali Qafqazda, hər yerdə islami təfəkkürü daşıyanlar ictimai-siyasi, milli iradəni ifadə edən qüvvələr oldular. Ancaq Azərbaycanda fərqli situasiya yarandı. Bizdə önə keçən milliyətçi türkçülük oldu.
– Bu, müsbət idimi?
– Müsbət və mənfi tərəfini kənara qoyaq, amma reallıq bundan ibarət idi. Eyni zamanda 1991-ci ildə SSRİ dağılanda adlarını çəkdiyim bölgələrdə müxalif düşüncəni idarə edən ideologiya islamçı hərəkatlar idi. Azərbaycanda isə demokratik, milliyətçi qüvvələr öndəydi. Tarix boyu Azərbaycan ictimai-siyasi hərakatının formalaşdığı dövrdən islami düşüncə aparıcı olmayıb. Cümhuriyyət dövründə İttihadi-İslam Partiyası var idi, amma iqtidarda deyildilər, parlamentdə yer tutublar. Hətta 1917-ci ildə Rusiya Müəssisələr Məclisinə keçirilən seçkilərdə onlar 2,7 faiz səs toplaya bildilər. Ancaq hesab olunurdu ki, 2010-cu ilə kimi, islama bağlığı olan yeni gəncliyin varlığı və islami təbliğatın başqa ölkələr tərəfindən aparılması, bu şəraitdə gəncliyin böyük hissəsi onların arxasınca gedirdi. Həmin dövrdən sonra gəncliyin yenilənməsi, ictimai-siyasi həyata daxil olduğu zaman onların əksəriyyəti əhatə etmədiyini gördük. Bizim fəal gəncliyin bir hissəsui dindar ola bilər, ancaq bu, heç də onların 50-60 faiz dominantlığını təmin etmir.
– Gələk, sualımızın məğzinə siyasi islamın yeri necə olmalıdır?
– Gəlirəm, sualın məğzinə, məlum oldu ki, Azərbaycanda əsrin əvvəlində olduğu kimi fərqli mənzərədir. Siyasi islam nə istəyir, bir variant şəriətin tətbiqidir, bu, Azərbaycanda mümkün deyil. Çünki sekulyarizm kimliyimizin vacib tərkib hissəsidir, ikinci, sünni-şiə parçalanması var, şəriət idarəçiliyi isə şəriətin bir formasını, dominantlığını təmin edir. İkinci variant Türkiyədə olduğu kimi hansısa siyasi islami hərəkat seçkiyə gedir və qələbə çalır. İndi sonradan onların şəriəti gətirib-gətirməmək istəyi başqa məsələdir. Hər halda iqtidar islamçı iqtidar olur. Biz bu variantın Azərbaycanda müəyyən dərəcədə yeri ola biləcəyini düşünürdük. Amma 2010-cu ildə gəldiyimiz qənaət ondan ibarət oldu ki, islami seqment ictimai-siyasi həyatının o qədər də güclü hissəsi deyil ki, hansısa seçkidə təkbaşına qalib gəlsin. Fəqət, dediyim bütün məsələlər o situasiyaya aiddir ki, Azərbaycanda demokratiya inkişaf edir, plüralizm artır, informasiya və toplaşma azadlığı var. Amma bizim hökumət tərəfindən bunların hamısının qarşısı alındı. Həm də meydana çıxan başqa bir qanunauyğunluq var, bu, ondan ibarətdir ki, əgər demokratik müxalifətə fəaliyyət imkanı vermirsənsə, vicdan, ifadə, toplaşma azadlığının qarşısı alınırsa, ümumiyyətlə, siyasi fəaliyyət azadlığı olmursa, sekulyar müxalifətin fəaliyyəti yoxa çıxır. Məsələ ondadır ki, onlar açıq, plüralizm olduğu meydanda fəaliyyət göstərə bilərlər. Əgər sekulyar müxalifətin faəliyyətinin qarşısı alınırsa, yoxa çıxırlar, amma cəmiyyətdəki narazılıq qalır. Onun ifadəçisi kimi istər-istəməz yeni təbəqə meydana çıxır. Ona görə ki, yeni təbəqənin fəaliyyətində plüralizmin, demokratik azadlıqların olması vacib deyil. Onlar həmişə andeqraund fəaliyyət göstərirlər, qeyri-leqal şərait onlar üçün münbitdir, çünki informasiyaları da məişət səviyyəsində yayılır. Demokratik müxalifətə isə meydan lazımdır ki, xalqa qanunun aliliyi, vicdan azadlığı, seçki şəffaflığı nə üçün lazımdır. Dini təbəqəyə bunlar lazım deyil, onlar Allahın ədalətindən, zalımın zülmünə son qoyulmasından danışırlar, burda artıq maarifçiliyə ehtiyac yoxdur. Bu, sadəcə olaraq, xalqın min illik etiqadı əsasında hisslərə xitab olunur. Bu gün artıq qeyri-müəyyən situasiya yaranıb, dünənə qədər hər şeyi hesablamaq olardı. İndiki şəraitdə siyasi yox, radikal islamın meydana çıxmaq ehtimalları kifayət qədər çoxdur.
– Bu şəraitdə xarici qüvvələrin təsirindən, dünyəviliyi itirmək təhlükəsindən necə qurtulmaq olar?
– Qəti əminəm ki, Azərbaycanda inkişafın yeganə yolu demokratikləşmənin artmasıdır. Başqa metodları kənara qoymuram. Amma güc də legitim olmalıdır ki, bunun tətbiqini əhalinin böyük əksəriyyəti dəstəkləsin. Hətta bizim ictimai mənada legitim istifadə etdiyimiz gücə etibar olmayacaq. Gücün vurduğu hər bir zərbə xalq tərəfindən ədalətsiz kimi qiymətləndiriləcək. Çünki arxasında qanunun aliliyi və hökumətin məsuliyyəti kimi vacib məqamlar özünü göstərmir. Ona görə inkişafın yeganə yolu demokratik fəaliyyətə və dünyəvi müxalifətə imkan yaratmaq və bunun fəsadlarıyla razılaşmaqdır.
– Cümhuriyyət qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Əsrimizin Səyavuşu” əsərində Azərbaycanı Turan və İranın övladı kimi təqdim edir. Azərbaycan cəmiyyətindəki İranfillər və İranfoblar baxımından bu məsələyə yanaşmanız necədir?
– Rəsulzadə tamamilə doğru deyir. Tariximizə baxdıqda, türklə farsın uzun müddət qarışdığını görürük. Çox dərinə getməyək, Səlcuqlar dövrünə baxaq: Firdovsinin “Şahnamə”sinin sifarişini səlcuk hakimləri verib, Nizami fars dilində yazırdı, səlcuq hakimlərinin idarəçiliyi latında yazırdı. Səlcuqlar Şirvanı tutandan sonra kiçik əmirlik yaratdılar. Hakimlərin adlarına baxın, birinci Girmanşah, ikinci İranşah və üçüncünün adı Turanşah. Bunlar o mədəniyyətin daşıyıcıları olduqlarını gizlətmirdilər. Yaxud Məlikşah dövründə fars olan Nizamimülkə mədrəsə yaratmağa imkan verilmədi, bilirdilər ki, dərslər farsca gedir. Söhbət ondan gedir ki, bu mədəniyyətlər sıx surətdə bir-birilə əlaqəlidir. Şah İsmayıl dövründə də qorçubaşı həmişə türk olurdu, sarayda mülki işlərə baxan vəzirlər farslar idi. Dil türk dili idi, amma fars dilinin istifadəsi kifayət qədər geniş idi. XVI əsrdən XVIII əsrə qədər isə fars dilinin təsiri getdikcə artırdı. Yəni bu iki məsələ bir-birinə qarşı qoyulmurdu, tamam başqa dövrdə qarşı qoyulma baş verir. Hətta biz Mirzə Fətəli Axundovu Azərbaycan maarifçiliyinin əsasını qoyan, sekulyarizmin banisi kimi tanıyırıq, amma İran tarixində o İran milliyyətçiliyinin banisi kimi təqdim olunur. Bu proses Avropada da getdi. Orta əsr Avropasına baxdıqda görürük ki, milli kimlik yoxdur, hamı bir-birilə qarışmışdı, krallar qohum idi. İngiltərə kimliyinin formalaşması 100 illik müharibəyə qədərdir. Bütün dünyanın ingilis kralı kimi tanıdığı şirürəkli Riçard ingilis dilini bilmirdi, fransızca danışırdı. Hər bir əsrin özünəməxsus xüsusiyyətləri var, XIX əsrdə romantik milliyyətçiliyin başladığı dövrdə, Bismarkın sırf alman dövlətini yaratmaq ideyası, ondan əvvəl Fransız inqilabının olması, Napoleonun hücumları. Bəlkə onun hücumları olmasaydı, alman dövləti yaranmazdı və bu tərəfdə panislamizmin inkişafı. Bunlar hamısı bizə təsir edib və nəhayət, biz kimik sualına türkük məsələsi ortaya çıxır. Türkçülüyə keçid isə İranla bizim aramızda müəyyən problemlər yaratmağa başlayır. Cümhuriyyət dövründə Azərbaycandan İrana İsmayıl xan Ziyadxanovun daxil olduğu nümayəndə heyəti gedir, məqsədli şəkildə nümayəndə heyətini Gəncə camaatından seçirlər, Qacar nəslindən. Və o zaman İranı qacarlar idarə edirdi. Görüşü təsvir edən adam yazır ki, nümayəndə heyəti şahla görüşəndə maraqlı hal yarandı, bu adamlar bir-birindən “xalan necədir, əmin necədir” – deyə soruşdular. Şahla bunların söhbəti qohum-qardaş söhbətidi. Qacar İran şahı olsa da, türk idi. Qacarlar da, əfşarlar da öz dövlətlərini yaratmışdılar. O dövrün romantik milliyyətçiliyinin fəsadları olsa da, İranla Azərbaycan dövlətinin fərqini ortaya qoydu. Məsələ ondadır ki, hər ikisinin başında dayananlar faktiki eyni millət idi. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycanla İran arasında, milli dövlətin formalaşmasından sonra problemlər yarandı. Bilirsiniz ki, ADR-nin yarandığı ilk vaxtlarda İran Azərbaycan adına etiraz edirdi. 1978-ci ildə İranda islam inqilabından sonra milliyyətçilik ümmətçiliyə çevrildi və Tehranın xitabı daha çox dini təbəqəyə oldu.
– O zaman sual yaranır; bundan sonra Tehranla münasibətlərdə konsept nə olmalıdır?
– SSRİ dağılandan sonra milliyyətçi düşüncə önə gəldi və güneydə yaşayanların problemlərini qabartmalı olduq. İranda isə dini düşüncə öndədir, onlar da burdakı şiə icmasını daha yaxın bilir və burda mənafelər toqquşur. Hesab edirəm ki, hər şey demokratikləşmədən, müasirləşmədən, qloballaşmadan asılıdır. Fransa inqilabından sonra milli dövlət ideyası çox ciddi inkişaf edir və özünün apogey nöqtəsinə 1933-cü ildə gəlir. Ondan əvvəl İtaliyada faşistlər hakimiyyəti götürür, nəticədə İkinci Dünya Müharibəsi başlayır və milliyyətçilyin sönməsi prosesi gedir. Artıq İkinci Dünya Müharibəsindən sonra başlayan demokratiyanın əsasları vətəndaş cəmiyyəti, insan hüquqları, azlıqların hüquqlarının qorunması gündəmə gəlir. Yeni demokratiyanın bir modeli Amerikadadır, orada kimlik yayılmış məsələdir. hər cür kimlik var, milli, dini və s. Kaliforniyada bunu daha yaxşı müşahidə etmək olur. SSRİ dağılandan sonra milli və dini düşüncə əsasında insanlar arasında ziddiyyətlərin aradan götürüləcəyini düşünürdük. Görünür, biz çox idealistik yanaşmışıq, hələ bizim bölgəni kənara qoyaq, görün, Avropada nələr baş verir, Amerikada Tramp kimi adam prezident seçilir. Hamı Fransada Li Penin prezident olacağını gözləyir. Bax, qlobal trenddən ciddi geriləmə var, beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında bunlar açıqlanır. Çox ciddi böhran var.
– Keçmişəmi qayıdırıq?
– Hantinqon da deyirdi ki, müəyyən dövrdə inkişaf, ondan sonra müəyyən geriləmə olur. Görünür, çox sürətlə getmisən, bir az yavaşlayaq. Mən prosesin tamamilə qarşısını almağın mümkünlüyünə inanmıram. Axı başqa inkişaf yolunu da görmürəm, onsuz da gələcəyin liberal inkişafdan başqa yolu yoxdur. İndiki halda o yol sual altındadır, çox ciddi geriləmə var. Hələ Rusiyanı, Çini kənara qoyuram, Polşaya, Macarıstanda nələr baş verir və Amerika hansı mesajlar verib, prezident seçilən adama baxın.
