“Həmişə istiqamətimizin Türkmənistan və Şimali Koreya olduğunu yazsam da, şübhələrim qalır”
“…Qərbi nə qədər tənqid etsələr də, əksəriyyət övladlarını oxumağa ora göndərir. Bilirlər ki, universitetlərin klassikası, yaxud inkişaf istiqaməti Qərbdədir”.
Bu fikirlər tarixçi-alim Altay Göyüşova məxsusdur. Meydan TV onunla geniş müsahibəni təqdim edir.
– Altay bəy, son vaxtlar hansı kitabları oxuyur, filmlərə baxırsınız və gənclərə bu yöndə tövsiyələriniz nədir?
– Daha çox ixtisasıma uyğun kitabları oxuyuram, onları da sosial şəbəkələrdə paylaşıram. Son oxuduğum kitablar Fransa inqilabı, qadınların monqol imperiyasında rolu, səlib yürüşləri barədədir. Əslində, bunlar bildiyimiz məsələlərdir, amma hər dəfə oxuyanda müxtəlif istiqamətlərdən yeni faktlar çıxır. Həm də tarixə baxış müasirliklə əlaqədar dəyişir, 200-300 il əvvəl hamının qəhrəman adlandırdığı adam yeni dövrün dəyərləri əsasında qiymətləndirilir. Sözsüz ki, həmin qəhrəmanın tarixdəki roluna xələl gətirilmir, amma fərqli dəyərlərdən yanaşma olduqca, yeni baxışlar yaranır. Hər dövrün öz xüsusiyyəti var, vaxtilə Fransa inqilabından sonrakı dövrdə dövlətlərin yaranması milliyyətçi tarix idi. Hər xalq öz dövlətinin, xalqının baxışlarından tarixi dəyərləndirirdi. Nəticədə proses qonşularla ərazi iddialarına, tarixi düşmənçiliyə gətirirdi. İkinci Dünya savaşından sonra tarixə münasibət dəyişir, barış ideyası, müxtəlif azlıqların rolu önə çıxır. Yaxud Trampın hakimiyətindən sonra ABŞ-da müxtəlif heykəllər götürüldü, imperial keçmişə baxış dəyişdi. Kolumbun özünə baxış dəyişir, yəni yerli xalqlara qarşı vəhşiliklərin törədilməsi müzakirə obyektinə çevrilir. Monqol tarixində qadınların rolu barədə kitabı xüsusi qeyd edərdim, adicə məişət hadisəsinin imperiyanın genişlənməsinə, ya da hansısa prosesin həllinə ciddi təsiri var. Ötən əsrin 90-cı illərində tarix fakültəsində primitiv xarakterli mübahisə gedirdi ki, niyə ruslar “oteçestvo”, biz isə “ana vətən” deyirik. Sanki qadın cinsi vermək bizi yumşaldır, başqa yanaşma yaradır. Amma həmin kitabda əsaslandırma var, monqollarda, göytürklərdə kişi daha çox səmayla, qadın isə yerlə assosiasiya olunur. İkisinin də birləşməsindən həyat yaranır. Filmlərə gəldikdə, detektivə yox, daha çox tarixi və sosial mesajlar ötürən sənədli filmlərə baxıram.
– Avropada dərsləriniz davam edirmi?
– Xeyr, artıq Bakıdayam.
– Hikmət Hacızadə vəfatından xeyli əvvəl deyirdi ki, mövcud idarəetmə Azərbaycanda partiyaları dissident klublara çevirəcək, daha çox ayrı-ayrı fərdlər etiraz edəcək. Həmin mərhələyə çatmışıqmı və bundan sonra Türkmənistan və Şimali Koreya varinatı deyilmi?
– Həmişə istiqamətimizin Türkmənistan və Şimali Koreya olduğunu yazsam da, şübhələrim qalır. Bəli, mövcud idarəçilərin məqsədi bu ola bilər. Tarixçi olduğumdan müəyyən məsələlərin həyata keçməsinin o qədər də asan olmadığını bilirəm. Coğrafiyanın da çox ciddi rolu var, biz Xəzərin o tərəfində deyilik. İkincisi, biz Avropa Şurasının üzvüyük, istəsək də, istəməsək də, futbol klublarımız UEFA-dadır. Həm də Avropa təkcə futbol deyil, bu, bir dəyər və düşüncə tərzidir. Bizim istəyimizdən asılı olmayaraq, dəyərlər ekspansiya xarakteri daşıyır, ancaq pis mənada yox. Bəli, Azərbaycan və Avropa ənənələri fərqlidir, amma bütün detallarına qədər fikir verəndə, inkar etsən də, qəbul edirsən. İranı götürək, şəriət dövləti olsa da, prezident və parlament üsul-idarəsini qərbdən götürüb. O cümlədən, Çin və Rusiya, fərqli heç nə yoxdur. Biz də müxtəlif baxışlardan yaxınıq, həm Avropa Şurasının üzvüyük, geopolitik yaxınlıq və.s Bəli, sistem feodaldır, məqsədləri də irsi hakimiyyətin davamlılığını təmin etməkdir. Avropada da xeyli monarxiya var, lakin orda simvolik xarakter daşıyır, seçki, parlament var, ölkəni baş nazir idarə edir. Bu mənada hesab etmirəm ki, Azərbaycanda Türkmənistandakı sistemi qurmaq asandır. Həmçinin, Azərbaycanda dissident tarixi XIX əsrin ikinci yarısından başlayır, maarifçilik hərəkatı da hökumətin nəzarəti altında formalaşmayıb, əksinə, özünü hökumətə qarşı qoyaraq formalaşıb. Məsələn, Axundovun rus hökumətinə xidmət etdiyini deyirlər, amma “Kəmalüddövlə məktubları”nı oxuyanda çarlıq sistemini göyə qaldırmadığını və despotizmi tənqid etdiyini görürsən. Adam Fransa inqilabından, İngiltərə parlamentindən danışır, söhbət düşüncə tərzindən gedir. Buna hərtərfli yanaşanda, Azərbaycanda hətta ideologiya fərqi olsa da, sovet dövründə də dissident hərəkatı sıradan çıxmayıb. İstər ədəbiyyatında, istərsə də incəsənətində olsun, filmlərimizdə nə qədər mesajlar var ki… Klassik obrazda Cahandar ağadır, amma filmə baxanda tamaşaçı onu sevir, yaxud “Yeddi oğul istərəm”də Gəray bəy, nə qədər etsələr də, ona antipatiya yaranmır. Kərbalayı İsmayıl da elə, sinfi düşmən saysalar da, heç kim nifrət etmir. Türkmənistan tarixində isə bunlar olmayıb.
– Sizə elə gəlmirmi nəsillərin dəyişməsi də hakimiyyətin bu planını yarımçıq qoya bilər? Məsələn, gənclərin aparıcısı olduğu İslam İnqilabından 30-40 ildən sonra İranda proseslərin lokomotivi yenə gənclikdir, 20 günə yaxındır etirazlar davam edir. Hələ Hantinqton “Sivilizasiyaların toqquşması” əsərində “ərəb baharı” və yaxud bugünkü İranla bağlı ehtimallarını yazmışdı. Bu mənada Azərbaycanın gələcək nəsilləri monarxiyanın tam oturuşmasına imkan verməyə bilərmi…?
– Bəli, nəzərə al ki, hansı nəsillərdən söhbət gedir, biri var qapalı sistemdə yaşayırsan, heç bir informasiya ala bilmirsən, hər şey hökumətin nəzarətindədir. İndi isə internet, sosial şəbəkələr, dünyanı oxuya bilirsən, həmçinin, gənclərin dil imkanları daha genişdir. Adi bir misal, Qərbi nə qədər tənqid etsələr də, əksəriyyət övladlarını oxumağa ora göndərir. Bilirlər ki, universitetlərin klassikası, yaxud inkişaf istiqaməti Qərbdədir. 2011-13-cü illərdə total həbslər başlananda elə bilirdik ki, ictimai-siyasi həyat dayandırıldı. Amma hökumət başa düşürdü ki, yeni gənclik yetişir və onu köhnə üsullarla sıradan çıxartmaq olmaz.
– Belə olanda indiki gənclik gələcəkdə vəziyyəti dəyişməyə qadirdirmi?
– Onsuz da xeyli dəyişikliklər var. Hacıbala Abutalıbov Bakının icra başçısı olanda, Rəsulzadə, Nizami küçələrində açıq havada restoranlar açmaq olmurdu. Adam çölə masa qoymurdu, yığışdırırdı.
– Bəlkə bunun kökü mərhum dövlət başçısı Elçibəylə bağlıdır? O, 1997-ci ildə Bakıya qayıdandan sonra Opera teatrının yanındakı çayxanada oturduğu üçün həmin vaxtdan qoyulan qadağadaydı?
– Ay sağ ol, o vaxtdan çayxanaları dağıtmaq qaydası başladı. Elə o vaxtdan kimsə restoranın qabağına stol qoyan kimi dərhal yığışdırılırdı. İndi mənzərə dəyişib. Yaxud insanların sosial mədəniyyətində dəyişiklik olub, 15 il əvvəl təsəvvür edə bilərdinmi ki, kafelərdə qızlarla oğlanlar bir yerdə oturub söhbət edərdilər? Nadir hallarda olurdu, indi sistem dəyişib.
– Bu mənada Azərbaycan gəncliyini harda görürsünüz, əyləncəyə meyldə, siyasi həyatda, təhsildə, sosial şəbəkələrdə, yoxsa mühacirətə hazıraşanlar sırasında? Hansında çoxluq təşkil edir?
– Onlar hamısı bir mühitdir, hamısının içində olacaq. Gənclik əyləncəyə meylli olmalıdır, birbaşa əlaqəlidir. O cümlədən, universitetlə, sosial həyatdır, yalnız dostlarla bir yerdə oturmaq deyil. Sadəcə, gənclərin imkanı daha genişdir, çünki sosial həyat əhatəlidir. Bizim vaxtımızda bir az çətin idi. Beləliklə, gənclik inkişaf etdikcə, müasirləşdikcə, yuxarılara təzyiqi artır və yuxarı da məcburdur alışmağa. Yəni əvvəl terrasda stol qoymurdularsa, sonra icazə verməyə məcbur oldular. Bura Türkmənistan deyil, bu mədəniyyət ömrüboyu tərəqqiyə meylli olub. Həmin maarifçilərdən başlamış yuxarıya baxıblar. Bunun qarşısını almaq mümkün deyil, sözsüz ki, problemlər çoxdur, istəyik ki, onlar həll etmək üçün addımlar atsın.
– Bəs yuxarılarda dediyiniz addımlar atmağa meyl varmı?
– Yox. Onlar məcburən qəbul edirlər. Onların prinsipi dominantlığı davam etdirməkdir. Bizdə tez-tez deyirlər ki, filan vaxtı Sinqapurda belə oldu, Kissencer belə yazdı… Bəli, Cənubi Koreyada da əvvəl diktatura olub, amma heç kim nəzərə almır ki, bizdəki avtoritarizmlə onlarınkının prinsipial fərqi var. Cənubi Koreyada diktatura var idi, amma həm də sərbəst inkişaf edən iqtisadiyyat, sahibkarlıq var idi. Bizdəki sistemin mahiyyəti odur ki, təkcə siyasi həyat yox, iqtisadi həyat da inhisardadır. Feodal dövlət necə olur, tam şəkildə hər şeyə sahiblik, xozeynlik. Ona görə sistem baş verənləri həvəslə qəbul etmir, amma inkar etmək imkanında da deyil. İstər-istəməz inkar mümkün deyil, uyğunlaşmalısan.
– 12 sentyabrda atəşkəs pozulan zaman “Əliyev Azərbaycanı dünyaya təcavüzkar dövlət kimi qəbul etdirməsə, əl çəkən deyil” deyə yazdığınız statusla özünüzə qarşı etirazları gücləndirdiniz. Yenə də fikinizdə qalırsınızmı?
– Gəl, qaşınmayan yerdən qan çıxarmayaq. Maşallah, hökumət siyasətini pis yürütməyib, nailiyyətləri də var. Ərazilərin qaytarılması xırda məsələ deyil. Kim səni istəməsə də, bir işdə haqq olmaq vacibdir, çünki haqq qələbənin rəhnidir. Artıq daxildə və xaricdə ictimai rəyi öz xeyrinə toparlamaq və öz xeyrinə istifad etmək üçün bu, çox ciddi məsələdir. Haqq olmaq qələbənin birinci addımıdır və bunu hamı görür, rəğbət də sənədir. Hökumətin 2020-ci ildə başladığı savaşı dünyaya haqq işi kimi qəbul etdirmək o mənada olurdu ki, biz ərazi bütövlüyümüzü bərpa edirdik. Amma elə ki, bu prosesdən istifadə edib, qonşu ölkənin ərazisinə müdaxilə edib, müxtəlif arqumentlər irəli sürürsən… Məsələn, sərhədlər müəyyənləşməyib, bufer zonası yaradırıq, qarşılıqlı olaraq ərazi bütövlüyümüzü tanımamışıq… Halbuki, 1993-cü ildən başlayaraq ilk çıxışımızda BMT Təhlükəsizlik Şurasının Kəlbəcərin işğalı ilə bağlı qətnaməsini misal gətirirdik. Bəli, mən yenə də o fikirdəyəm ki, hökumətin həmin addımı ciddi səhv idi. Proses haqq işi uğrunda gedirdi, birdən nahaq olduq, sonra noldu, Göyçə-Zəngəzur Respublikası elan olundu. Amma hökumət anladı ki, bu, artıq haqq işini nahaq etmək istiqamətinə gedir.
– Məsələ ondadır ki, sizi tam informasiyaya bələd olmadan fikir yürütməkdə ittiham edirlər. Deyirlər ki, Ermənistan ordusu sərhədi keçərək çoxlu sayda Azərbaycan əsgərini öldürübsə, Azərbaycan ordusunun cavab reaksiyası necə olmalıydı. Razılaşırsızmı?
– Hökumətin o məsələyə münasibətdə bir-biriylə uyğun gəlməyən, içi Göyçə-Zəngəzur Respublikası, arxasınca “bizə Zəngəzur lazımdır” kimi açıqlamalarında məntiqi ardıcıllıq yox idi. Bir tərəfdən bunu deyirlər, digər tərəfdən də ekspansiyaya bəraət qazandırırlar. Mənim dediyim odur ki, buna qədər Əliyevin siyasəti öz bəhrəsini verirdi, birdən-birə hər şey dəyişdi. Mən bilmirəm necə olub, məqsədi nə olub, amma yenə deyirəm səhv idi.
– Məsələ ondadır ki, Avropa qurumları da Azərbaycanı təcavüzdə ittiham etmədilər, yalnız Aİ-nin xarici işlər naziri Borrel Azərbaycanın Ermənistanın sərhədini keçdiyini dedi. Hətta “işğal” sözünü işlətsə də, sanksiyalar olmayacağını, qaz müqaviləsini ləğv etməyəcəklərini əlavə etdi…
– Çox vacib məsələdir, söhbət təkcə qazla bağlı deyil. Azərbaycan hökuməti hətta Elçibəy dövründə, – bəziləri Mütəllibovun adını da çəkir, – Qərblə bağlı ciddi addımlar adıb. Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Azərbaycan Qərbin geopolitik baxışlarında ciddi rol oynayan və onunla təmasda, müttəfiqlikdə olan ölkə oldu.
– Yəni hakimiyyətdə kimin olmasındanın fərqi yox idi…?
– Bəli, yox idi. Adicə neft borularının inşası. Bu gün sanksiyalara məruz qalan Rusiya neft və qaz faktorundan istifadə edir. 1992-ci ildən Azərbaycan neftini Rusiyadan kənarda Avropaya satmağı əsas götürdü. Beləliklə, Azərbaycan strateji cəhətdən Rusiyadan ayrılırdı, İlham Əliyev də bu siyasəti davam etdirib. Sözsüz, Azərbaycanın Avropa Şurası və yaxud Avropa Birliyi ilə münasibətləri çox yaxşıdır, əlbəttə, hansısa problemlər var. Məsələn, Azərbaycan indiyə qədər Dünya Ticarət Təşkilatına üzv olmayıb, seçkilər demokratik keçirilmir, repressiyalar var və s. Bütün bunlara rəğmən Azərbaycan özünün srateji yanaşması baxımdan, Qərblə iqtisadi cəhətdən əlaqədədir. Aydındır ki, Qərb də Bakını itirmək istəmir, bu, indiki bağlanan qaz müqaviləsi deyil, 30 ildə qurulan bir sistemdir.
– Bunu Qərb daha çox istəyir, yoxsa bizimkilər?
– Hər ikisi. Amma bizimkilərin uyğunlaşmayan mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Qərb bütövdür, bunun içində təkcə iqtisadi maraq deyil, dəyərlər də var, seçki, insan haqları, qanunun aliliyi və s. İkinci Dünya savaşından sonra Türkiyənin vəziyyəti dəyişdi. Stalinin boğazlara çox ciddi iddiaları vardı, deyirdi ki, 20-ci illərdə müttəfiq olmuşuq, sonra Rusiyanı Qərbə satdılar. Hamı bilirdi ki, müharibədən güclü çıxan Stalin Türkiyəyə qarşı nəsə edə bilər. O anda 1915-ci ildə Osmanlıya qarşı müharibə aparan Çörçill II Dünya savaşından sonra Türkiyəni vəziyyətdən çıxarmaq istəyirdi. Türkiyəni NATO-ya qəbul etdirmək istəyirlər, amma ortada dəyər məsələsi var…
– Demokratik seçki…
– Ay sağ ol, bax o dəyərə görə Türkiyə 1950-ci ildə ilk dəfə demokratik seçkiyə gedir. Çünki dəyər strateji maraqdan kənara atıla bilmir. O nöqteyi-nəzərdən Qərb də deyir ki, Əliyev islahatlar keçirir, dəyərlərə uyğunlaşdırırlar. Fakt bundan ibarətdir ki, Borrelin dediyində qeyri-adi heç nə yoxdur. Son müharibədə də Qərb bizim əleyhimizə olmadı, İsrail, Böyük Britaniya kömək etdi, ABŞ qarışmadı. Əleyhinə olanda, Rusiyanın vəziyyətinə salırlar. Azərbaycan da Rusiya deyil, tab gətirmək gücü yoxdur. Bu hadisənin mahiyyət odur ki, sentyabr hadisələri ilə sənə edilən köməkləri əks istiqamətə çevirə bilərsən. Mənim düşüncə tərzim belədir, iddia etmirəm ki, dediklərim 100 faiz düzdür.
– Mövcud gerçəklik dünyanın beynəlxalq normalar və ya ədalətlə yox, iqtisadi-hərbi güclə hesablaşdığını göstərmirmi?
– İllüziyadır.
– Ancaq ingilis diplomatı Palmerston deyirdi ki, İngiltərənin əbədi dostu və düşməni yoxdur, əbədi maraqları var. Bu fikir sualımı əsaslandırmırmı?
– Təbii ki, illüziyadır. Rusiya-Ukrayna savaşı gedir, birinci çox böyük və güclü dövlət olduğundan normalda istədiyini qəbul etdirməlidir. Etdirə bilirmi? Yox. Hesab edirəm ki, bu savaş Rusiyaya böyük dəyişikliyin gəlməsi ilə nəticələnəcək. Çünki Rusiya nahaq savaş aparır. Yaxud dünyanın güclü ordusu və texnologiyası olan ABŞ kiçik Veytnamla müharibə edirdi, noldu, məğlubiyyət. O boyda Çin Veytnamdan “üzüqara” çıxdı. Dünyanın bir inkişaf xətti var. Rusiya imperialist XIX əsr təfəkkürünü ifadə edir. Dedikləri milli-mənəvi, provaslav dəyərlər də tərəqqiyə müqavimətdir və heç bir nəticəsi də olmayacaq. Məncə, bu müharibə Rusiyanın imperialist baxışında dəyişikliklərə gətirəcək.
– Bu barədə sizdən az soruşmayıblar, amma yenə qayıtmağa ehtiyac görürəm. 2020-ci ilin 27 sentyabrından 1-2 həftə əvvəl müharibənin olmayacağını, olsa belə Əliyevin Qarabağın bir kəndini də qaytara bilməyəcəyin demişdiniz. Ancaq 44 gündə 90-larda itirilmiş rayonlar da qaytarıldı. Bu mənada nə düşünürsünüz, nələr dəyişdi, necə oldu Azərbaycan müharibə elədi və qələbə qazandı?
– Mən belə deyirdim: müharibədə Azərbaycan ordusu qalib gələ bilməz. Ordu deyəndə, kimsə bildirir ki, Altay Göyüşov Azərbaycan əsgərinin döyüşə bilmədiyini, cəsarəti yoxdur və s. söyləyir. Boş şeydir, bütün xalqların içində cəsarətlisi də var, cəsarətsizi də. Söhbət xalqdan getmir, sistemdən gedir, mən ordu deyəndə idarəçilik sistemini nəzərdə tuturdum. Aydın məsələdir ki, dediklərimdə səhvlər ola bilər, hamı kimi mən də insanam. İnformasiyam kifayət qədər deyil, yaxud qurduğum məntiqi xətt səhv ola bilər. Amma böyük səhv etməmişəm, məsələn, müharibəni Baş Qərargahın apardığını hamı bilir. Ancaq 2020-ci il savaşında Baş Qərargah yox idi. İkincisi, müharibədən sonra xeyli general kənarlaşdırıldı və həbs olunanlar oldu. Onların arasında maliyyə məsələlərinə və təlim-tərbiyəyə cavabdehlər də vardı. Baxın, maliyyə, Baş Qərargah və təlim-tərbiyə. Nəhayət, bilmədiyim məsələlər də oldu, ağlıma gətirməzdim ki, Azərbaycanda NATO standartlarına cavab verən xüsusi təyinatlılar olsun. Bilmirəm, kim hazırlayıb, Türkiyə, NATO? Bəlkə Baş Qərargahın da xəbəri olmayıb.
– Altay bəy, yekuna gələk. Münaqişə başlanğıcını 1987-ci ildə akademik Aqanbekyanın Fransa mətbuatına açıqlamasından götürdü, o vaxt respublikaya Kamran Bağırov rəhbərlik edirdi. Sonralar peşmançılıqla deyirdi ki, gərək vaxtında qəti addımlar atıb məsələni yerindəcə həll edərdi. Ardınca Vəzirov respublikaya təyin olundu, Moskvada Mərkəzi Komitə qərar qəbul etdi ki, ərazilər dəyişilə bilməz. Amma vəziyyət daha da pisləşdi. Sonra Mütəllibov Çaykənd əməliyyatı keçirdi, buna baxmayaraq problem daha da dərinləşdi. 1992-ci ildə xalq hərəkatının dalğasında Elçibəy hakimiyyətə gələndə hamı Qarabağ probleminin bitəcəyinə ümid edirdi, hətta Azərbaycan ordusu Xankəndinin 9 kilometrliyindəydi. Məlum hadisələr baş verdi və Əliyev 10 illik hakimiyyəti başladı, münaqişə atəşkəs dövrümə qədəm qoydu. Bu mənada İlham Əliyevin dövründə 90-larda itirilmiş ərazilərin qaytarılmasının tarixi-psixoloji səbəbləri nə idi?
– Konkret birinci səbəb odur ki, ölkəyə çox böyük maliyyə gəldi. Neft milyardları daxili və beynəlxalq baxımdan Azərbaycanın nüfuzunu dünyaya çatdırdı. Ancaq sən dediyin dövrlərin hamısında problemin sülh yoluyla icrası yönündə uzun müddət proses gedib. Minsk Qrupu və s. Sonuncu məqam odur ki, Nikol Paşinyan hakimiyyətə gələndə, çox adam onun əraziləri qaytaracağını gözləyirdi. Hətta bəzi analitiklər yazırdı ki, Paşinyan hakimiyyətə gələndə, orda vəziyyət qarışdığından Azərbaycan istifadə edib hücuma keçə bilər. Çünki ona qədər 2016-cı il hadisələri olmuşdu və güc bilinirdi. Amma Əliyev getmədi, gözlədi. Görünür, gözlənti var idi ki, Paşinyan hansısa addımlar ata bilər. Hər halda danışıqlarda istənilən rayonların sayı hərbidə olduğu qədər alınan kimi deyildi. Nəticədə məlum oldu ki, Ermənistan nəinki geri çəkilmir, hətta başqa fikirlər səsləndirir. Halbuki, Paşinyan başqa ideyalarla hakimiyyətə gəlmişdi. Onun Şuşaya gəlməsi, o cür bəyanat verməsi “qaşınmayan yerdən qan çıxarmaq idi”. Beləliklə, yəqin Əliyev o qənaətə gəldi ki, artıq sülhlə mümkün deyil.
– O zaman İlham Əliyev müharibəyə başlamaqda haqlıydımı?
– Yox, iş haqq idi. Torpaq, işğal olunmuş ərazilər bizim idi.
– Yəni Əliyev müharibə variantı seçməkdə haqlıydımı?
– Onu mən bilmirəm, o özü hesablayıb görə bilər. Sən soruşa bilərsən ki, bu gün Ukrayna öz ərazisini müdafiə etməyə haqlıdırmı, təbii ki, haqlıdır.
– Mən də onu soruşuram, 2020-ci ilin 27 sentyabrında Əliyev müharibəyə başlamaqda haqlıydımı?
– Bəli, o vaxt torpaqların… Gəlin, belə deyək, mən heç vaxt müharibə tərəfdarı olmamışam. Bunu deyərəm, amma izah etmək uzun məsələdir. Müharibədən bir gün əvvəl də yazmışam ki, Azərbaycana müharibə lazım deyil. Hesab edirəm ki, Azərbaycanın inkişafı, normal sistem qurması, müharibəni uzun vədədə sülh yoluyla həll olunmasına şərait yarada bilər. Biz əvvəldən deyirdik ki, Azərbaycanla Ermənistan Avropa Birliyinə daxil olursa, orda istər-istəməz prosesin silahla yox, başqa yollarla həlli məsələsi gəlir.
– O da alınmadı…
– Hə, məlum oldu ki, biz birliyə daxil ola bilmirik. Proseslər uzun çəkir, müxtəlif səbəblər var, əsas da bizimlə bağlı, sistemin uyğun olmaması, Avropa Birliyinin özünün genişlənmə istəyinin olmaması. Bu baxımdan mən deyirdim ki, müharibə lazım deyil, amma eyni zamanda, bunun detalların dövlətin başında olan adam bilir. Deyə bilmərəm ki, onun elədiyi iş nahaq işdir. Mən deyirəm ki, lazım deyil, çünki başqa cür görürəm. Amma o işini görür və onun işinə nahaq deyə bilmərəm. Bilirəm, məsələ “no-war”çuluğa gəlir, heç onun dərinliyini başa düşmürəm. Yeri gələndə, pasifist ideologiyasını sona qədər də bilmirəm ki, bazasında nələr dayanır. Dediyim odur ki, bəli, müharibə istəməmişəm, düşünürəm ki, başqa yollarla həll etmək olar. Ancaq o vaxt aparılan mübarizə haqq işi idi, birmənalı. Bununla bərabər nailiyyət əldə olunandan sonra, 2020-ci ilin noyabrının ardınca İlham Əliyevin prosesi sülh yoluyla aparmaq üçün çox böyük imkanları var idi. Amma adam gücünə arxayın olub, sülh yox, tamam başqa yolla məsələləri həll etməyə üstünlük verdi. Məncə, bu, səhv idi.
