Yazı bu sual üzərində qurulub: allah(-bəndə) – padşah (-rəiyyət) arxetipi ilə düşünən dindar Azərbaycan insanı demokratik cəmiyyət yarada bilərmi?
1.ALLAH-PADŞAH EYNİYYƏTİ
Teoloqlar və din filosofları hər zaman allah təsəvvürü haqqında bir-birinə qarşı olan iki yön arasında qalıblar:
1) Allahın sifətləri, keyfiyyətləri və nə olduğu haqda (məsələn, hər şeyi bilən, yeri-göyü yaradan, qadiri-mütləq və s.) danışmaq mümkündür (pozitiv teologiya).
2) Allah dərk olunmaz və anlaşılmaz olduğuna görə allahın nə olduğu deyil, nə olmadığı haqda danışmaq doğrudur (neqativ teologiya).
Əsrlər boyu davam edən və üst-üstə düşməyən bu allah təsəvvürlərini bir qırağa qoyub, məsələyə Quranın özündəki allah təqdimatından baxaq. Mövzumuza uyğun olaraq allahın padşah kimi təsəvvür edilməsindən başlayaq (Quranda allahın padşahlığı – “məlik”, “mulk”, “mələkut” kimi sözlərlə ifadə edilir) və bütün yazılanları ümumiləşdirək: Allah yerin-göyün padşahıdır, taxtı-tacı, göylərin yeddinci qatında Ərş-Əlada sarayı, bağları, bağçaları, ordusu, əsgərləri, xidmətçiləri, köməkçiləri, xəbərçiləri, xəfiyyələri, qulları, qanunları var. O, kimsə ilə hesablaşmayan, istədiyini edən, etdiyi heç bir hərəkətinə görə hesabat verməyən, sorğu-sual edilməyən, mütləq güc, mütləq iradə, mütləq hegemoniya ifadəsi, əlçatmaz, ünyetməz, sirli, qeyri-adi, gözə görünməz varlıqdır.
Allah nə qədər cisimsiz, görünməz varlıq kimi təqdim edilsə də, yuxarıda verilən keyfiyyətlərin bir çoxu onun antropomorf (insan formalı) qavranılmağına şərait yaradır. Allaha aid keyfiyyətlərin padşah obrazına daşınmasının kökü təkallahlı dinlərdən də xeyli əvvələ uzanır. (Empirik yanaşsaq, “padşaha aid keyfiyyətlərin allah obrazına daşınması” demək gərəkdir. Axı dövlət meydana gələnə qədər insan birliklərində inanılan, səcdə edilən varlıqların, məsələn, əcdad ruhlarının, təbiət ünsürlərinin və s. keyfiyyətləri tamam fərqli idi. Patriarxal düşüncə sisteminin yerləşməsindən sonra bu keyfiyyətlər indiki hala düşdü.)
Tarix boyu padşahlar islamdan öncəki dinlərdə də özlərini göydəki allah(lar)ın yerdəki təzahürü, surəti, soyunun davamı, vəkili, nümayəndəsi kimi təqdim ediblər.
Göydə ilahinin taxtlı-taclı təsəvvür edilməsi ilə yerdə taxt-tacın ilahiləşdirilməsi min illərlə qoşa yaşayıb; hər iki taxtlı-taclı idarəetmə mexanizmində iqtidar iradəsi və itaət prinsipi bir-birindən ayrılmaz olub. İndi də allaha qarşı asilik edənlərə “allahla allahlıq eləmək olmaz”, padşaha qarşı asilik edənlərə “hökumətlə hökumətlik eləmək olmaz” deyilməsinin səbəbi budur. Dinçi təfəkkürdə padşah-təbəə münasibəti allah-bəndə münasibətinin dünyəvi variantı kimi qəbul edilir.
Camaatımızın arxaik insanlar sayağı iqtidarın ali nümayəndəsinə qoyun-quzu qurban kəsmələrini, nitq səviyyəsində ona “qurban olmalar”ını, şükran, tərif yağdırmalarını, onun özünü yaxşı, ətrafını pis saymalarını (dində bütün yaxşıların allaha, pislərin şeytana məxsus sayılması kimi) yalnız yaltaqlıq sindromu ilə izah etmək doğru olmazdı. Xalqımızın ortaq şüuraltında allah-padşah arxetipi hələ də yaşayır.
2.GİZLİLİK, GÖZƏGÖRÜNMƏZLİK, ƏLÇATMAZLIQ, ÜNYETMƏZLİK
Matriarxal dövrlərin ana-tanrıları mağara, qaya, divar rəsmlərində, heykəllərdə və s. örtüsüz, çılpaq təsvir edilirdi.
Üzü örtülü ilk tanrı örnəyi, Gilqamış dastanında gördüyümüz Siduridir, ölümsüzlük şərabını kəşf edən, əkinçilik ana-tanrısı. Gilqamış əbədi həyatın sirrini öyrənmək üçün Sidurinin yanına gələndə, onu görən ana-tanrı üzünü niqabla örtüb gizlədir.
Qədim Misir mifinə görə Sais məbədində ana-tanrının üzünü görən gənc oğlanın dili tutulur, daha sonra başına minbir fəlakət gəlir. Bənzər hadisə yunanlarda ana-tanrı Artemidanı görən ovçu Aktaionu da izləyir.
Üzün niqabla gizlədilməsi yalnız qadın cinsində olan tanrılara xas deyildi, kişi cinsində olan tanrılar da ilk vaxtlar üzü örtülü təsvir ediliblər. Üz-baş örtmək daha sonralar ana-tanrıların müqəddəs məbəd qadınlarına aid əməl sayıldı, az keçməmiş padşahlar və onların xanımları, daha sonra varlı və evli qadınlara da şamil edildi. İslam dininin fərqli mənalar verib qadınlara tətbiq etdiyi çadra örtmənin kökündə də həmin ənənə dayanır.
Eləcə də Məhəmməd peyğəmbərin şəklinin olmaması, onun haqqında çəkilən filmlərdə üzünün görsədilməməsi də həmin sirrlilik, əlçatmazlıq, ünyetməzlik pafosunu yaratmaq üçündür. Avropada feodal krallıqlar dövründə kral və kraliça bəzi mərasimlərdə üzü örtülü halda xalq arasına çıxırdılar, başlarını qaldırıb onların üzünə baxanları ölüm cəzası gözləyirdi. (Y.Cıbıroğlu)
Bir çox Yaxın Şərq nağıllarında da şəhərə gəzməyə çıxan şahzadənin üzünə baxanların eyni aqibətlə rastlaşdıqlarını görürük.
İlk monoteist din musəviliyin müqəddəs kitabı Tövrata görə, Musanın qardaşı Rəbbi gördüyü anda onun nurunun şiddətindən yanıb kül olur.
Quranda yazılır ki, Musa allahdan ona görünməyi xahiş edir, allah da ona deyir ki, sən məni görə bilməzsən, amma dağa bax, ona görünəcəyəm, əgər dağ buna tab gətirsə sən məni görə bilərsən. Bunu deyib allah dağa baxır, dağ yerlə-yeksan olur. Musanın da ürəyi gedib yerə yıxılır (Əraf,143)
İslama görə allahın bir adı da nurdur. Əslində təkallahlı dinlərdə allahın od, yaxud nur kimi təsəvvürünün kökü bir zamanlar inam yeri olan günəşə gedib çıxır. Nurunun şiddətindən gözləri kor edə bildiyinə görə günəşə baxmaq olmaz. Görülməzlik ideyasında allahın günəş kimi “baxılmaz” olması ideyası da var.
Azərbaycanda “allahlıq edən” böyük və kiçik “padşahların” ortaq cəhətlərindən biri də “gözəgörünməz”, “əlçatmaz”, “ünyetməz” olmaq, xalqdan gizlənməkdir.
İnsanlarla hər cür canlı təmasdan (debatlardan, müsahibələrdən və s.) qaçmaq, saraylarını nəhəng hasarların içində gizlətmək, qara pərdəli maşınlarda gəzmək, restoranlarda camaatın gözündən uzaq otaqlarda oturmaq və s. də sirli, gözəgörünməz, əlçatmaz allah arxetipinə söykənir.
“Görünməzlər”in görünməsi o qədər heyrət yaradır ki, ölkədə hələ də C.Məmmədquluzadənin miskin qəhrəmanı kimi “dayım küçədə goburnatı görüb” deyibən lovğananlar var.
3.ALLAHA İNAM VƏ SADİQLİYİN PADŞAHA TRANSFERİ
İslam dinində ən qəbuledilməz adamlar kafirlərdir; allaha inanmayan, onu danan, ya inanıb sonra şübhələnən, ya da allaha deyil, başqa varlığa inanan kəslər. Ən dəhşətli, sonsuz və amansız cəhənnəm əzabları da kafirlər üçündür. Bu dünyada isə kafirlərin yaşamağa haqları yoxdur, ona görə allah müsəlmanlara “kafirləri harda görsələr tutub öldürmələrini” ( Bəqərə:191, Nisa:89,) əmr edir. Özünü müsəlman sayan birisinin allahın lənətlədiyi kafirlərlə yola getməsi, hesablaşması, onlara tolerant yanaşması, hətta onların həyatda varlığına dözməsi günah sayılır.
Allahın ən zəhləsi getdiyi bəndə kafirdirsə, əksinə, ən xoşuna gələn bəndə allaha inanan, ona sadiq olandır. Allaha inam və sədaqət bütün qalan insani keyfiyyətlərin başında gəlir, məsələn, nə qədər mənəviyyatlı, idraklı, intellektual olsan da, əgər kafirsənsə, faydası yoxdur, bu dünyada boynun vurulmalıdır (Məhəmməd:4), (“boynunu vurmaq” “başını kəsməy”in evfemizmidir), o dünyada isə cəhənnəmdə yanmalısan.
Kafir sözü həm də söyüşdür.
İnam və sədaqət bütün dinlərdə olduğu kimi, padşah saraylarının da başlıca prinsipi olub. İnamsızlıq və xəyanət saraylarda atanı oğula, qardaşı qardaşa, dostu dosta düşmən edib. Dünya tarixi belə misallarla doludur.
Bu gün Azərbaycan da daxil olmaqla müsəlman ölkələrində demokratik idarəetmənin mümkünsüzlüyü həm də bununla bağlıdır: padşahla həmfikir olmayan müxaliflərin dövlət işlərinə yaxın qoyulmaması, padşaha qarşı olmanın dövlətə qarşı olma və ”kafirlik” kimi qəbul edilməsi.
4.QORXU VƏ SEVGİ
İslam dininə görə dünyanı idarə edən Allah qəhr edən, qəddar, həm də mərhəmətli, bağışlayandır. O, təkcə tək-tək kafirlərin deyil, bütöv-bütöv günahkar millətlərin, qövmlərin qənimi, yox edicidir. Allahdan həm qorxmaq, həm də onu sevmək lazımdır. Yəni, müsəlmanın ən çox qorxduğu və ən çox sevdiyi varlıq Allah olmalıdır.
İnsanın ən ilkin instiktlərindən biri olan qorxu, insan özünü aciz, yazıq, gücsüz, əlacsız, miskin, zəif saydıqca böyüyür. Allahdan qorxan müsəlman, Allahın əzəmətinin, gücünün, qəhr-qəzəbinin, cəhənnəmdə verə biləcəyi sonsuz əzabların qarşısında özünü qul, zəif, kiçik saymalı, ona sözsüz itaət etməli və sorğu-sualsız inanmalıdır. Allahdan qorxunun həddi böyüdükcə Allaha sevginin dərəcəsi də böyüməlidir, məsələn, oğlu İsmayılı ona qurban verəcək İbrahimin sevgisi kimi.
Qorxu və sevgi (şəxsiyyətə pərəstiş) diktatura və avtoritar rejimlərin də əsas silahıdır.
Belə rejimlərdə rəhbərə allah münasibəti bəslənilir, onun hər davranışına, əməlinə, fikrinə faşizmin əsasını qoymuş Mussolini haqqında deyilən “Mussolini hər zaman haqlıdır” şüarıyla yanaşılır və haqq qazandırılır.
İnsanların sevgisinə ümid edən mərhum Elçibəyin məğlubiyyətinin kökündə bu duyğulardan birinin əksik olması dayanrıdı. Ondan qorxmurdular. Allah-padşah arxetipindən qurtulmayan xalqın şüuraltı idealı “adama oxşayan padşah” yox, “allahlıq edən” padşahdır; qəhri, qəzəbi və əhvi, mərhəməti ilə.
5.ALLAHIN İSTƏYİ İLƏ DÖVLƏTLİ OLANLAR
İslama görə “Allah istədiyi kəslərin ruzisini bol, istədiyini də az edir” (Rəd: 26, İsra:30, Qəsəs:82, Rum:37 və s.). Birinin kasıb, başqa birinin sevimli bəndə kimi varlı-dövlətli olması allahın istəyi ilə baş verdiyi bu ayədən bəlli olur.
Bu arxaik təsəvvür qədimdə bütün xalqlarda mövcud olub, məsələn, rus dilində varlı mənasında olan “boqatıy” kəlməsinin kökündəki “boq” allah deməkdir. Yəni boqatıy – varlı, allahın varlandırdığıdır. (M.İlin, E.Seqal)
İslam ölkələrində hakim zümrənin hamıdan varlı olması və bunun normal qarşılanmasının arxasında yenə də allah-padşah arxetipi dayanır: var-dövlətli, xəzinəli adam allahın istəyi ilə var-dövlətli olur.
Bizim dilimizdə sərvətli, zəngin olmağın sinonimi kimi var-dövlət sözü işlədilir, var (pul, para) sözü ilə dövlət (iqtidar, hakimiyyət) sözü birləşdirilir. Varlılıq demək olan mal-mülk sözündə də varla iqtidar bir yerdədir: varlı o kəsdir ki, həm çoxlu davarı var, (mal) həm də məlikdir, mülkü, yəni hökmdarlığı var. Varı, malı olmayan padşahın dövləti, mülkü ola bilməz. Dövləti, mülkü olanın da varı yoxdursa ondan padşah olmaz. M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” əsərinin qəhrəmanı Yusif Sərrac nə qədər xalqa can yandırsa da xeyri olmur, xalq kasıb yəhərçini padşah kimi görmək istəməyib ona qarşı üsyan qaldırır.
6.TÖVHİD VƏ “DÖVLƏT MƏNƏM” PRİNSİPİ
İslam dininin təməl tələblərindən biri “tövhid” adlanır: allah təkdir, kainatın yeganə hökmdarıdır. O, dünyanı təkbaşına idarə edir, onun şəriki yoxdur, bunun əksini düşünmək allahın kafirlərdən sonra ən sevmədiyi kəslərdən – müşriklərdən olmaqdır. Bəndə günahlarının ən böyüklərindən biri də allaha şərik qoşmaq – müşrik olmaqdır.
Tövhid təsəvvürü sadəcə dini sferada metafiziki anlayış olmayıb, müsəlman dövlət ənənəçiliyində siyasi, iqtisadi sferalara hər zaman tətbiq edilib. Ona görə də siyasi iqtidara qarşı hər hansı müxalifət – ilahi nizamın pozulması, allah iradəsinə gəlmək kimi qarşılanıb.
İslam məzhəblərindən xalqımızın yarısından çoxunun daxil olduğu şiəçilikdə imamlar siyasi və dini avtoritarlığa layiq kəslər sayılır. İmamlar allahın tərcümanı olduqları üçün onların əmrləri allahın əmrləridir. Ona görə də imamlara itaət dolayısıyla allaha itaət, onlara qarşı üsyan isə allaha qarşı üsyan kimidir. (Asaf. A. A. Fyzee, A Shiite Greed, London, 1942, s. 96)
Hakimiyyətin tək əldə cəmlənməsi yalnız müsəlman ölkələrinin tarixində görünən hadisə deyil, xristian Avropasının da keçmişinini böyük bir hissəsində mövcud olub. Xristian cəmiyyətlərində də siyasi iqtidar gücünü allahdan alırdı.
Fransanı 72 il mütləq monarxiya qaydalarıyla idarə edən XIV Louisin (XVII-XVIII əsr) “Dövlət mənəm” ifadəsi siyasi tarixin zərb-məsəllərindəndir. Avropada J.H.Robinsonun yazdığı kimi, XVII əsrin siyasi nəzəriyyələrində monarx və allah eyniyyəti əsaslandırılırdı, dövlət və xalqın iradəsi kralın şəxsiyyəti ilə qaynayıb-qarışmış sayılırdı.
Lakin bir-birinin arxasınca baş verən hərəkatlar – renessans, reformasiya, maarifçilik – avropalıların şüurundan allah-padşah arxetipinin sökülüb atılmasında son dərəcə ciddi rol oynadı.
XVII-XVIII əsrlərdə ingilis, fransız, alman maarifçiləri o dövrün hegemon dini görüşü olan olan deizmi qızğın müzakirə edirdilər. Aristotelin deist allah anlayışının yenidən canlanmasıyla allah-kainat əlaqəsi saatsaz-saat əlaqəsi kimi təsəvvür edilir, allah bütünlüklə passivləşdirilirdi. Saatsaz olsa-olsa saatı işə salandır, onun necə işləməsi artıq saatın öz iradəsinə, avtonomluğuna qalıb. Bu allah anlayışı islamdakı hər şeyə hakim, hər şeydən xəbərdar, hər şeyə hökm edən teist allah anlayışına bənzəmir. Maarifçilik dövrü Avropasında allahın deist təsəvürünün ardınca onun yerini ağıl, rasionallıq və bilik almağa başladı. Bəndə itaəti əvəzinə insan azadlığı ideyası mərkəzə gətirildi. Allahın bir çox funksiyaları onun əlindən alındı. Başqa cür desək, allahın yalnız quru, dekorativ mövcudluğu saxlanıldı və bütün səlahiyyətləri daraldılıb simvolik ada sığışdırıldı.
Beləliklə, “Bütün iqtidarlar allahdan gəlir” (Omnis patestas a Deo) formulasından, “Bütün iqtidarlar xalqdan gəlir” (Omnis patestas a papula) formulasına keçid edildi. (G.Sartori). Sadələşdirsək, iqtidar allaha məxsusdur əvəzinə, iqtidar xalqa məxsusdur tezisi legitimlik qazandı.
Bu gün müsəlman ölkələrində baş verənlər həm də allah-padşah arxetipinin böhranıyla bağlıdır.
Bütün bu yazılanlardan sonra başdakı sualımı təkrarlayıram: allah-bəndə, padşah-rəiyyət arxetipi ilə düşünən dindar Azərbaycan insanı demokratik cəmiyyət yarada bilərmi?
Yazı müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir…
